غار کلدر خرم‌آباد،اولین خاستگاه انسانهای مدرن +تصاویر
تاریخ انتشار: ۱۹ اردیبهشت ۱۳۹۶ | کد خبر: ۱۳۲۳۶۰۱۵
بر اساس آخرین تحقیقات و کاوش‌های صورت گرفته باستان‌شناسان، غار کلدر خرم‌آباد به عنوان نخستین سکونتگاه انسانهای مدرن جهان شناخته می‌شود که 54 هزار و 400 سال قبل در دره خرم‌آباد می‌زیسته‌اند. خبرگزاری فارس: استان لرستان از دیرباز به واسطه موقعیت بسیار ویژه جغرافیایی و همچنین شرایط اقلیمی‌اش به عنوان یکی از سکونتگاههای اولیه بشر به شمار رفته و یافته‌های متعدد باستان‌شناسی در جای جای لرستان به خوبی گواه این موضوع است.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
در این میان وجود غارها و پناهگاه‌های متعدد در دره خرم‌آباد در برگیرنده شواهد باستان شناختی از دوران پارینه سنگی تا به امروز بوده که نشان از شرایط مطلوب منطقه از همان دیرباز برای سکونت بشر دارد.بر اساس شواهد باستان شناختی بدست آمده، زاگرس مرکزی به شکل کلی و دره خرم‌آباد به صورت خاص یکی از غنی‌ترین مناطق ایران از نظر شرایط زیست محیطی بوده که آثار زندگی انسان را از دیر باز در خود جای داده و دارای اهمیت فوقالعادهای در مطالعات دوران پارینه سنگی جنوب غرب آسیا در ارائه آثار و بقایای ارزنده‌ای از انسانهای نئاندرتال و انسانهای هوشمند (هموساپینها) در این بخش از کره خاکی است.
در دره خرم‌آباد غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای متعددی وجود داشته که هر یک از آنها به عنوان یک یافته ویژه باستان شناسی بوده چرا که آنها به عنوان نخستین سکونتگاههای انسان‌ها در این دره محسوب می‌شوند.
به هر حال تا پیش از کاوش باستان شناختی غار کلدر، بر اساس یافته‌های به دست آمده از دیگر غارها و پناهگاه‌های صخره‌ای ،باستان‌شناسان با استناد به تنها تاریخ نگاری به دست آمده از غار کنجی قدمت سکونت بشر در دره خرم‌آباد را اندکی بیشتر از 40 هزار سال می‌دانستند.
با این جود بر اساس کاوش‌های سال 1393-1392 توسط هیات باستان شناسی مشترک داخلی و خارجی که به سرپرستی دکتر بهروز بازگیر انجام پذیرفت، شاهد هستیم که بقایای باستانی در غار کلدر خرم‌آباد نشان‌دهنده قدمت زندگی انسانهای مدرن در 54 هزار و 400 سال پیش در دره خرم‌آباد و در این غار بوده است.
بسیاری از باستان‌شناسان این کاوش جدید را بسیار مهم دانسته‌اند، چرا که از دره خرم‌آباد به عنوان زادگاه و منشاء نخستین انسانهای مدرن که توانسته‌اند آغازگر یکی از بزرگترین مهاجرت‌های بین قاره‌ای بوده که نهایتا پس از چند نسل به قاره اروپا برسند، یاد می‌شود.
اکنون غار کلدر شهرت جهانی یافته و تیم‌های باستان شناسی زیادی برای حضور در لرستان و خرم‌آباد اعلام آمادگی کرده‌اند.
با این وجود تاکنون نتوانسته‌ایم از این ظرفیت کوچکترین استفاده‌ای برای جذب گردشگران داخلی و خارجی داشته باشیم، این در حالی است که اهمیت دره خرم‌آباد و مخصوصا غار کلدر جهانی بوده و ما نیز باید قدر آن را بدانیم.حال باید دید برنامه مسئولان برای استفاده از این ظرفیت ویژه چیست؟
اهمیت ویژه لرستان برای باستان‌شناسان
دکتر بهروز بازگیر ( باستان شناس لرستانی، که هم اکنون به عنوان محقق و پژوهشگر در موسسه دیرین بوم شناسی و تکامل اجتماعی بشر کشور اسپانیا فعالیت دارد) سرپرستی تیم کاوش غار کلدر خرم‌آباد را بر عهده داشته است.
وی در گفت‌وگو با خبرنگار فارس، بیان کرد: نظر به مطالعات صورت گرفته بر روی تعداد بسیار بالایی از محوطه‌های باستانی کاوش شده در قاره اروپا، تاکنون تمامی این محوطه‌ها قدمتی بیش از 40 تا 42 هزار سال نشان نمی‌دهند و تمامی شواهد فرهنگی به دست آمده از انسانهای هوشمند در این قاره به بیش از تاریخ های مذکور بر نمی‌گردد و لذا به وضوح می‌توان اظهار داشت که نخستین انسانهای هوشمند بین 40 تا 42 هزار سال پیش وارد قاره اروپا شده‌اند.
وی ادامه داد: سایتهای بسیار زیادی در قاره اروپا شناسایی و تاریخ‌نگاری شده‌اند، اما شواهدی دال بر اینکه پیش از 42 هزار سال پیش انسانهای مدرن وارد این قاره شده باشند، به هیچ وجه وجود ندارد.
بازگیر عنوان کرد: قطعا قدیمی‌ترین شواهد گونه‌های نخستین انسان بر روی کره زمین در قاره آفریقاست که این موضوع به 4 و نیم میلیون سال پیش باز می‌گردد و لازم می‌دانم توجه مردم عزیزمان را به این نکته جلب نمایم که، این موضوع که به اشتباه برخی استان لرستان و دره خرم‌آباد را زادگاه یا مهد بشریت تحلیل می‌کنند، به معنای حضور نخستین گونه‌های انسان نما (همچون هومو ارکتوس ها یا هومو هیدربرگ ها) نیست.
وی تصریح کرد:اهمیت شواهد به دست آمده از دره خرم‌آباد به کشف شواهد منحصر به فردی است که نشان می‌دهد این منطقه منشاء و خواستگاه ظهور نخستین انسانهای هوشمند (هومو ساپین ها) است که اولا از نظر فیزیولوژیکی و آناتومی همانند انسانهای امروزه بوده‌‍اند و ثانیا توانسته‌اند به عنوان آغازگر چندین نسلی باشند که یکی از طولانی‌ترین مهاجرت‌های تاریخ تطور بشر را رقم زده‌اند.
این باستان شناس اظهار کرد: در زاگرس ایران دو منطقه دره خرم‌آباد و برخی از مناطق کرمانشاه از نظر آثار پارینه‌سنگی بسیار غنی هستند.
بازگیر بیان کرد: به طور کلی مطالعات تکامل بشر در حوزه باستان‌شناسی اساسا بر روی شواهد بدست آمده از انسان در کره زمین متمرکز است.وی ابراز داشت:گذشته از شواهد اولین گونه‌های انسانی از قاره آفریقا که نهایتا به قاره آمریکا منتهی می‌شود، شواهد باستان شناختی به دست آمده نشان می‌دهد که نخستین گروه از انسانهای مدرن که در غرب آسیا در منطقه لوانت (شامات) و حتی در شرق آسیا که در کشور امروزی چین می زیسته‌اند، در رسیدن به قاره اروپا (به دلایل مختلفی که در حوصله این مصاحبه نیست) ناکام می‌مانند.
این باستان شناس گفت:در اینجاست که اهمیت ایران به صورت کلی و دره خرم‌آباد به شکل خاص مشخص می‌گردد.
وی ادامه داد: تاریخچه مطالعات برای کشف منشاء یا زادگاه نخستین انسانهای هوشمندی که توانسته‌اند برای اولین بار بر روی قاره اروپا قدم بگذارند به بیش از پنج دهه بر می‌گردد و نهایتا نتایج این مطالعات نشان می‌دهد که بین 45 تا 55 هزار سال پیش انسانهای مدرن در غرب آسیا به دنبال پیدا کردن قلمروهای جدیدی که شاید بتوانند در آنجا شرایط مطلوبتری برای شکارگری و گرد آوری منابع غذایی به دست آورند، نهایتا منجر به رسیدن گروه‌هایی از آنها به قاره اروپا می‌گردد.
بازگیر خاطرنشان کرد:در اینجاست که اهمیت ایران به عنوان یکی از بزرگترین مناطق جغرافیایی در غرب آسیا به میان می‌آید چنانکه کشور ما که در اصطلاح جغرافیایی بخش بزرگی از منطقه اوراسیا را تشکیل می‌دهد، همواره نقش مهمی به عنوان پل ارتباطی میان آسیا و اروپا را ایفا نموده و به همین دلیل بسیاری از دانشمندان تمرکز خود را از دیرباز بر روی دوره‌های مختلف استقراری ایران از پارینه سنگی تا عصر معاصر قرار داده‌اند.
این باستان‌شناس گفت: در غرب آسیا بر اساس اطلاعات به دست آمده از غارهای مختلف، که از جمله مهمترین آنها می توان به سایتهای کسار اکیل و منوت اشاره نمود، شواهد حضور انسانهای هوشمند بین 48 هزار سال تا 50 هزار سال پیش وجود دارد.
وی افزود: طبیعتا پس از مطالعات و بررسی‌های وسیعی که هیئت‌های مختلف در چندین دهه در ایران انجام دادند، بیشترین شواهد سطحی نشان می‌داد که زاگرس از نظر دارا بودن شواهد پارینه سنگی به دلیل قرار گرفتن در منطقه استراتژیک جغرافیایی که پل ارتباطی و به نوعی شاهراه میان جنوب وشمال ایران محسوب می‌شود، بسیار غنی‌تر از سایر مناطق ایران است.
سرپرست تیم کاوش غار کلدر خرم‌آباد ادامه داد: به همین دلیل است که اهمیت دره‌ها و جاهایی که انسانهای شکارگر توانسته‌اند مسیری را پیدا کرده تا بتوانند از کوه‌های زاگرس عبور کنند دو چندان می‌شود.
بازگیر در ادامه با اشاره به اهمیت بسیار زیاد منطقه زاگرس برای باستان‌شناسان، افزود: در دهه‌های گذشته پس از کشف فسیل انسان نئاندرتال از غار شنیدار واقع در کردستان عراق، سیل باستان شناسان خارجی به منطقه زاگرس سرازیر شد.
وی عنوان کرد: در همین راستا در سال 1967 میلادی برای اولین بار پروفسور فرانک هول و کنت فلانری دو باستان‌شناس برجسته آمریکایی مطالعاتشان را بر روی دره خرم‌آباد معطوف نموده و در همان سال‌ها این دو دانشمند غارهای کنجی، قمری، پناهگاه صخره‌ای گر ارجنه، پاسنگر و غار یافته را کاوش و حفاری باستان‌شناسی کردند.
سرپرست تیم کاوش غار کلدر خرم‌آباد بیان کرد: تاکنون مردم و حتی باستان‌شناسان بر اساس یافته‌های باستان‌شناسی بر این عقیده بودند که قدمت دره خرم‌آباد 40 هزار سال است اما با 2 فصل کاوش صورت گرفته در غار کلدر این سناریو کاملا تغییر کرد.
وی ادامه داد: در قالب مجموعه‌ای از مطالعات هدفمند و پس از کاوش غارهای گیلوران، قمری، کلدر و پناهگاه صخره‌ای گر ارجنه، نهایتا متوجه پتانسیل ویژه غار کلدر شدیم و پس از هماهنگی‌های لازم کاوش این غار را با یک هیئت مشترک ایرانی- اسپانیایی انجام دادیم که مطالعات شواهد فرهنگی آن 2 سال به طول انجامید و نهایتا نتایج این تحقیقات را توانستیم در یکی از معتبرترین مجلات جهان به چاپ برسانیم.
بازگیر در ادامه با اشاره به اینکه کاوش‌های جدید نشان‌دهنده حضور انسانهای مدرن در 54 هزار سال پیش در دره خرم‌آباد بوده، افزود: بر اساس کاوش‌های جدید صورت گرفته در لایه پارینه‌سنگی جدید غار کلدر بر اساس آزمایش کربن 14 بر روی نمونه زغال‌های موجود در این غار که در آزمایشگاه تاریخ نگاری دانشگاه آکسفورد انگلستان انجام شده است، نشان‌دهنده زندگی انسانهای مدرن در 54 هزار و 400 سال پیش در دره خرم‌آباد است.
وی ادامه داد: در کاوش‌های جدید غار کلدر، خوشبختانه علاوه بر به دست آوردن تاریخ مذکور، توانستیم تاریخ دقیق آغاز پارینه‌سنگی جدید دره خرم‌آباد را پیدا کرده که طبیعتا به عنوان تاریخ اتمام دوره پارینه سنگی میانه (که انسانهای نئاندرتال در این دوره می‌زیسته‌اند) نیز محسوب می‌گردد.
وی بیان کرد: در میان تمام مطالعات پارینه‌سنگی صورت گرفته در ایران از 1960 میلادی تا به امروز، مقاله منتشر شده غار کلدر از نظر رده‌بندی علمی دربالاترین سطح قراردارد.
سرپرست هیئت کاوش غار کلدر بیان کرد: شواهدی که از غار کلدر به دست آمده نقطه عطفی در حوزه باستان‌شناسی در دنیا بوده است چرا که تاریخ‌هایی که از وجود انسانهای مدرن در کل زاگرس بدست آمده بود فراتر از 40 هزار سال نرفته بود، اما تاریخ غار کلدر با 14 هزار سال قدمت بیشتر نقطه عطفی نه تنها در ایران بلکه در دنیا بوده و به کلی تئوری‌ها و نظریه‌های باستان‌شناسی دنیا را در این رابطه تحت الشعاع قرار خواهد داد.
بازگیر در ادامه با اشاره به کاوش دوباره غار کلدر در آینده نزدیک، افزود: با توجه به اهمیت کار و نیاز به درک بیشتر و دقیق‌تر تمامی توالی فرهنگی این محوطه، در اوایل سال آینده میلادی برنامه کاوش دوباره غار کلدر با مشارکت هیئت‌های خارجی شامل متخصصانی از دانشگاه‌های اسپانیا، انگلستان، ایتالیا، بلژیک، آلمان، پرتغال و دانشجویان ایرانی انجام خواهد گرفت.
لزوم ایجاد موزه پارینه‌سنگی در لرستان
وی بیان کرد: نظر به تعداد فراوان غارها و پناهگاه‌های موجود در دره خرم‌آباد و با توجه به موقعیت جهانی به دست آمده و بستر مناسبی که برای مطالعات باستان شناسی در این منطقه به وجود آمده، یکی از مهمترین گام‌ها در راستای شناساندن تاریخ ایران عزیزمان و سرزمین کهن لرستان ایجاد زیر ساخت‌های لازم برای توسعه علمی، فرهنگی و صنعت گردشگری است که راه‌اندازی موزه پارینه‌سنگی لرستان از مهمترین و به نوعی حیاتی ترین آنها است و در همین راستا می‌توان از ظرفیت غار کلدر استفاده لازم را برد، چرا که اکنون غار کلدر دارای شهرت جهانی است.
این باستان شناس ادامه داد: هم اکنون محوطه کلدر به عنوان یکی از مهمترین غارهای دنیا محسوب می‌گردد و در نظر داریم که با هماهنگی با میراث فرهنگی شرایط را برای حضور گردشگران داخلی و خارجی به خرم‌آباد و بازدید از این غار فراهم کرده تا انشاالله بتوان علاوه بر رونق صنعت گردشگری، ده‌ها شغل مستقیم، صدها و حتی هزاران شغل غیر مستقیم در کنار آن ایجاد نمائیم. وبدین ترتیب می‌توان شاهد آشنا شدن مردم دنیا با پتانسیل‌های بی‌بدیل لرستان، مخصوصا خرم‌آباد باشیم.
سرپرست هیئت کاوش غار کلدر در ادامه اظهار کرد: برای جذب گردشگر به لرستان و مخصوصا برای بازدید از این غار منحصر به فرد باید زیرساخت‌های گردشگری همچون وجود هتل در نزدیکی این منطقه، احداث یک دروازه ورودی برای دره کلدر وهمچنین پله‌هایی در ورودی غار جهت سهولت دسترسی به غار حتی برای افراد ناتوان‌تر تعبیه شود.
بازگیر ادامه داد:از سوی دیگر باید کف غار حفاظ آهنی خورده تا نهشته‌های باستانی تخریب نشوند، و تصاویر کاوش‌ها و ابزارهای سنگی مکشوفه در قسمت‌هایی از دیواره غارتعبیه شده و نورپردازی مناسبی برای این مجموعه در نظر گرفته شود.
قدمت بسیار بالای وجود انسان‌ها در دره خرم‌آباد
وی عنوان کرد: برخی از افراد اشتباها فکر می‌کنند که قدمت دره خرم‌آباد 54 هزار سال است، این در حالی است که قدمت 54 هزار و 400 سال را در لایه پارینه‌سنگی جدید به دست آمده و لازم به ذکر است که دقیقا در زیر نقاطی که تاریخ‌های موجود به دست آمده، بیشتر از نیم متر دیگر نهشته‌های فرهنگی وجود دارد که قطعا قدمت دره خرم‌آباد به همین 54 هزار سال محدود نمی‌شود.
این باستان شناس در پایان به تلاش برای ثبت جهانی غار کلدر اشاره کرد و افزود: به دنبال ثبت جهانی غار کلدر هستیم و مطمئنا با تحقق این هدف شاهد توجه ویژه یونسکو به آن و همچنین حضور بسیار زیاد گردشگران در این مجموعه خواهیم بود که البته باید زیرساخت‌های مورد نیاز نیز تامین شوند.
علاقه‌مندان برای آگاهی بیشتر از جزئیات کشفیات غار کلدر می‌توانند به لینک زیر وارد شده و مقاله بین‌المللی منتشر در این رابطه را مطالعه کنند
منبع: فردا
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.fardanews.com دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «فردا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۱۳۲۳۶۰۱۵ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
کشف «گذرگاه مردگان»
باستان‌شناسان با استفاده از لیزر «لیدار» مجموعه‌ای از بقایای نادر دوران نوسنگی را کشف کردند که در زمین زراعی واقع در ایرلند پنهان شده بود. برخی باستان‌شناسان احتمال می‌دهند این سازه‌ها به مردگان اختصاص داشته و مسیری برای عزاداری دسته‌جمعی و یا انتقال مردگان به بهشت بوده باشد.
به گزارش ایسنا، بررسی با لیزر «لیدار» صدها بنای سازه‌ای ماقبل تاریخ را که قبلاً کشف نشده بودند، از جمله پنج مورد نادر را که در بخش‌هایی از زمین‌های کشاورزی در حومه ایرلند واقع شده‌اند، آشکار کرد.
«لایوساینس» درباره این کشف تازه نوشته است: باستان‌شناسان با استفاده از لیزر «لیدار» که در آن یک هواپیما از بالای سر پرواز می‌کند و یک دستگاه، ارتعاش‌های لیزری را به زمین پرتاب می‌کند، سازه‌هایی را در «ویکلو» واقع در شرق ایرلند کشف کرده‌اند. این ارتعاش‌ها به اشیاء برخورد می‌کند و سپس بازمی‌گردد و از این طریق به محققان کمک می‌کند که به نقشه توپوگرافی منطقه دست پیدا کنند.
منطقه‌ای که توسط محققان مورد بررسی قرار گرفته است، در طول دوران نوسنگی پیشین (که از حوالی ۳۷۰۰ پیش از میلاد آغاز می‌شود) عصر برنز میانه و متأخر (۱۴۰۰ تا ۸۰۰ پیش از میلاد) مورد استفاده مردم قرار می‌گرفت.
البته، بر اساس گزارشی که بیست و پنجم آوریل ۲۰۲۴ در ژورنال «آنتیکیتی» منتشر شده است، شواهدی از حضور انسان در فاصله ۲۰۰۰ ساله بین این دو دوره تاریخی که با نام دوره «نوسنگی میانه» شناخته می‌شود، تا پیش از این اکتشاف، به ندرت مشاهده شده بود.
به رغم سال‌ها فعالیت کشاورزی که به بخشی از این بقایای باستانی آسیب رسانده است، بررسی‌های «لیدار»، مدل‌های سه‌بعدی از این محوطه پر از سازه، از جمله چندین سازه تاریخی کمیاب را که در حقیقت محوطه‌های طولانی، باریک، خاکی و در عین‌حال بزرگ هستند و برای اهداف آیینی مورد استفاده قرار می‌گرفتند و با نام «کورسوس» (گونه‌ای سازه یادمانی در دوران نوسنگی) شناخته می‌شوند، آشکار کرد.
«جیمز اودریسکول» (James O'Driscoll)، باستان‌شناسی در دانشگاه «آبردین» در اسکاتلند در گفت‌وگو با «لایو ساینس» توضیح داد: «من کاوش در این محوطه را حدود ۱۰ سال پیش به عنوان بخشی از مطالعات دوره دکتری آغاز کردم و ایده اولیه این بود که این محوطه، محل بزرگترین قلعه‌تپه عصر برنز در ایرلند است. پس از تحقیقات مختلف، ما کم کم به این نتیجه رسیدیم که علاوه‌بر بقایای عصر برنز، تعداد زیادی بقایای نوسنگی نیز در آن وجود دارد. در حوالی سال ۲۰۱۴، فردی به طور اتفاقی یکی از این سازه‌های یادبود «کورسوس» را کشف کرد و به دنبال آن، تحقیقات به کمک «لیدار» انجام شد.»
این باستان‌شناس گفت: «تحقیقات با لیزر لیدار به کشف چهار مورد دیگر از «کورسوس»ها منجر شد. به همین دلیل است که این یک کشف بسیار مهم به شمار می‌آید؛ چرا که ما انتظار آن را نداشیم، به این دلیل که سازه‌های یادبود «کورسوس» به صورت گروهی در ایرلند وجود ندارد. شاید حدود ۱۰ مورد در بریتانیا وجود داشته باشد، اما در ایرلند فقط حدود ۲۰ مورد، آن هم به صورت انفرادی شناسایی شده بود.»
با اینکه طول بیشتر این پنج سازه به ۱۵۰ تا ۲۰۰ متر می‌رسد، اما بزرگترین آنها ۴۰۰ متر طول دارد.
همچنین با در نظر گرفتن این نکته که مردم، این سازه‌ها را در دوره پیش از اختراع بولدوزر خلق کرده‌اند، ساخت چنین سازه‌های یادبودی بسیار قابل توجه است.
به گفته «اودریسکول»، با توجه به اینکه این سازه‌ها در دوران نوسنگی ساخته شده‌اند، در آن زمان هیچ ابزار فلزی وجود نداشت و مردم مجبور بودند از ابزارهای چوبی استفاده کنند.
باستان‌شناسان معتقدند این سازه‌ها ممکن است برای اهداف مختلفی از جمله موارد مربوط به ارتباط با «رویدادهای بزرگ خورشیدی»، کشاورزی و «گذرگاه‌هایی برای مردگان» ساخته شده باشند. برای مثال، چهار مورد از این سازه‌های باستانی به سمت «طلوع خورشید در انقلاب تابستانی» ساخته شده‌اند.
«اودریسکول» با اشاره به اینکه این بناهای تاریخی احتمالاً به مردگان اختصاص داده شده بودند، بیان کرد: «با اینکه ما دقیقا از آیین‌هایی که در آنجا برگزار شده است اطلاعی نداریم، اما شواهد نشان می‌دهد این سازه‌ها ممکن است به عنوان مسیرهای دسته‌جمعی برای عزاداری یا مسیری برای انتقال مردگان به بهشت مورد استفاده قرار گرفته باشند.»
این کارشناس افزود: «این بناهای تاریخی به ما کمک می‌کنند تا شیوه زندگی این مردمان نوسنگی را که نسل اول کشاورزان بودند، درک کنیم.»
انتهای پیام
فرایند مشاهده و تأیید سوابق تحصیلی داوطلبان کنکور آغاز شد