واکاوی اسناد کودتای 28 مرداد 1332 و سقوط دولت مصدق

کودتای ٢٨ مرداد 1332 خورشیدی که با همکاری «سازمان سیا» و سازمان اطلاعات سری انگلیس مشهور به «ام‌آی 6» و عناصری در ارتش ایران انجام شد، دولت محمد مصدق را سرنگون کرد. این کودتا از بحث‌ برانگیزترین وقایع تاریخ معاصر ایران به شمار می رود و صف‌ بندی ‌های سیاسی جدی میان طیف‌ های مختلف درباره آن وجود دارد که در طول زمان و با انتشار اسناد مختلف نقاط مبهمی از دخالت بیگانگان در این کودتا روشن شده است.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

نگاهی به اسناد و منابع تاریخی نشان می دهد که کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی در ایران اگر چه در داخل کشور نیز زمینه هایی داشت اما دولت های انگلیس و آمریکا به صورت مستقیم در آن نقش داشتند زیرا در اسفند 1329 خورشیدی و با تصویب قانون ملی شدن صنعت نفت انگلیس تلاش کرد تا منافع از دست رفته خود را دوباره به دست آورد به همین دلیل به فعالیت گسترده در داخل و خارج ایران برای مهار جنبش ملی نفت و جلوگیری از اجرای صحیح آن پرداخت.

انگلیس به منظور بازگرداندن وضعیت گذشته و انحصاری خود بر نفت به اقدام به «تحریم خرید نفت از ایران، تعقیب قضایی خرید از ایران، فراهم کردن اسباب کودتا، جلب عملیات و همکاری آمریکا و کاهش پایگاه مردمی دولت مصدق» کرد.

سرانجام پس از تصویب طرح مشترک انگلیس و آمریکا برای سرنگونی دولت مصدق، سفارت آمریکا به همراه عوامل انگلیس، مسوولیت اجرای آن را بر عهده گرفتند. هر چند طرح نخست کودتا در 25 مرداد 1332 با شکست روبرو شد اما عملیات دیگری برای اجرای یک کودتای تازه آغاز شد و سرانجام در غروب 28 مرداد 1332 کودتای آمریکاـ انگلیس به وقوع پیوست و دولت محمد مصدق سقوط کرد.

البته این دخالت ها تا مدت ها از طرف دولت های خارجی مخفی نگاه داشته شد تا اینکه وزارت امور خارجه آمریکا برای نخستین بار در 15 ژوئن 2017 میلادی برابر با 25 خرداد 1396 خورشیدی کتاب اسناد مرتبط با کودتای 28 مرداد را منتشر کرد که در این اسناد به وقایع سال ‌های 1951 تا 1954 میلادی(1329 تا 1332 خورشیدی) می ‌پردازد و حوادث پیش از کودتا، عملیات سرنگون کردن دولت مصدق و وقایع پس از آن را در بر می‌گیرد.

پیش از این موضوع نیز در 2013 میلادی سازمان سیا با خارج کردن اسنادی از طبقه ‌بندی محرمانه به نقش خود در آن کودتا اعتراف کرده بود.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا به منظور واکاوی علت ها و هدف های دولت آمریکا از انتشار اسناد مرتبط با کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی و بررسی محتوای آنها با «مجید تفرشی» تاریخ نگار، سندپژوه در آرشیو ملی انگلیس و تحلیلگر تاریخ معاصر ایران به گفت وگو پرداخته است.

**ایرنا: پیش از انتشار این اسناد در میان پژوهشگران، آمریکا در کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی، چه نقشی داشت؟
***تفرشی: مساله جنبش ملی شدن صنعت نفت، حوادث مختلف در دولت محمد مصدق، روند حوادث منتهی به سقوط دولت، کودتای 28 مرداد و نقش دولت آمریکا در این موارد در 64 سال اخیر، بازتاب های مختلف و روایت های متناقضی در میان محققان داخلی و خارجی داشته است. پژوهشگران داخلی با توجه به نوع نگاه خویش به بررسی نقش آمریکا در این مقوله پرداخته ‌اند. در حالی که روایت تاریخی چهار دیدگاه چپ‌گرا، سلطنت‌ طلب، مذهبی و ملی در طول دهه‌ های اخیر دچار دگردیسی شده و تغییراتی یافته است و هر یک از این چهار نوع نگاه، روایتی متفاوت از دیگران را ارایه می‌کند.

تاریخ ‌نگاری چپ‌ گرا معتقد بود دولت مصدق به دلیل محافظه‌ کاری در برابر دربار و حامیان غربی آن و بی اعتنایی به همسایه شمالی، نتوانست مانع نفوذ خارجی شود و عوامل سازمان سیا آمریکا و سازمان اطلاعات و جاسوسی انگلیس دلایل و مجریان اصلی سقوط دولت مصدق و وقوع کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی بودند و همه عناصر داخلی موثر در مسیر سرنگونی دولت مصدق نیز دست نشانده آمریکا تلقی می‌شدند.

این نگاه تا میزانی در تاریخ ‌نگاری ملی‌گرا نیز وجود دارد. با این تفاوت که در این نحله از تاریخ نگاری، محمد مصدق و دولت او، به طور کلی عاری از هرگونه اشتباه و رفتار غلط بود و اگر دخالت نیروهای بریتانیایی و آمریکایی و مزدوران آنان نبود، این دولت با موفقیت و اقتدار به راه خود در جهت تثبیت ملی شدن صنعت نفت ادامه می داد. در این نوع نگاه همه مخالفان و منتقدان مصدق وابسته به بیگانگان تلقی می‌شوند.

دولت مصدق از منظر تاریخ ‌نگاری مذهبی بیشتر بر پایه اشتباه ها و کوتاهی‌ های خود سرنگون شد و دخالت خارجی وقتی توانست محقق شود که دولت به ویژه در نیمه دوم خود به متحدان بانفوذ و مقتدر مذهبی اولیه خود و عموم مردم طرفدار آن پشت کرد و نزدیک شدن تدریجی به نیروهای چپ، راه خودسری در پیش گرفت.

دخالت نیروهای خارجی از نظر تاریخ ‌نگاری سلطنت طلب یا وجود نداشته است و اگر برای تقویت نیروهای داخلی مخالف مصدق وارد شد، نقش بنیادین و تاثیرگذاری در روند سقوط او نداشت و درباره آن اغراق صورت گرفته است و مردم در اعتراض به سوء نیت و عملکرد غلط دولت مصدق و ادامه غیرقانونی آن در روزهای 25 تا 28 مرداد 1332 خورشیدی قیام کردند و به طور کلی کودتایی هم علیه آن دولت رخ نداده است.

چنان که ملاحظه می‌شود، در میان محققان نگاه یکسانی درباره روند سقوط دولت مصدق و نقش آمریکا وجود ندارد. با وجود این، تاریخ نگاری ملی‌گرا وجه غالب تاریخ نگاری جنبش ملی شدن صنعت نفت ایران و کودتای 28 مرداد محسوب می شود.

**ایرنا: اسناد منتشر شده وزارت امور خارجه آمریکا درباره کودتای 28 مرداد چه محورهایی را پوشش می دهد؟
***تفرشی: این کتاب یک هزار صفحه ‌ای از اسناد در واقع مجموعه دومی از گزارش ‌های مختلف رسمی دولتی آمریکا به شمار می رود که شامل تحول های ملی شدن صنعت نفت، دولت مصدق و کودتای 28 مرداد 1332 خورشیدی می شود. در این مجموعه اسناد به روند «دگرگونی های داخلی، شکل گیری و آرایش نیروهای سیاسی و عناصر تاثیرگذار بر آن، روند تطور نگاه آمریکا و شریک انگلیسی آن، نقش دربار و شخص محمدرضا پهلوی در معادله های داخلی و خارجی، بن بست مذاکره های نفت و رسیدن به تصمیم‌گیری ‌ها در واشنگتن برای تغییر دولت مصدق و تلاش برای اعمال نفوذ بر این تحول ها و یارگیری در جناح ‌های داخلی» پرداخته شده است.

**ایرنا: این اسناد چه اهمیت و ویژگی‌هایی دارد؟
***تفرشی: اسناد مختلف این مجموعه نیز مانند همه اسناد دولتی، بنا به دقت، دامنه، عمق و اعتبار خبری و تحلیلی آن از بُعد استنادی یا گمانه ‌زنی از ارزش یکسانی برخوردار نیستند. از این نظر، نباید همه این گزارش ‌ها را به صورت یکسان فاقد ارزش یا با ارزش بالا دانست. در واقعه نباید از نظر اعتبار و اهمیت درباره آنها به یک شکل قضاوت کرد. ضمن آن که این اسناد تاریخی بیش از آن که در کل نگاه به مساله تاثیرگذار باشند، در جزییات حوادث مهم و حایز اهمیت هستند.

**ایرنا: مهمترین حوادث مستتر تاریخی که از این مجموعه اسناد به دست می‌آید، کدام هستند؟
***تفرشی: در این اسناد به طور کلی به «سیر تحول های داخلی، نقش احزاب، گروه های تاثیرگذار سیاسی و اجتماعی، ارتباط دولت مصدق با گروه ‌های متحد و منتقدان وی، نقش مطبوعات موافق و مخالف دولت، اصناف، روحانیت، نقش ادوار شانزدهم و هفدهم مجلس شورای ملی در موضوع ملی شدن نفت، دولت مصدق تا انحلال مجلس، نقش دربار و شخص محمدرضا پهلوی در تلاش برای تضعیف و رویارویی با دولت مصدق، تغییر تدریجی نگاه روحانیت و جامعه سنتی هوادار آن به روند کار دولت و آماده سازی شرایط مختلف برای تسریع در روند سقوط دولت» بررسی شده است. در گذشته کلیات این حوادث در موارد مختلف آشکار بود اما جزییاتی که در این اسناد وجود دارد، برای تکمیل تاریخ نگاری این حوادث مهم هستند.

**ایرنا: آمریکا با چه دلیل ها و هدف هایی این اسناد را منتشر کرده است؟
***تفرشی: نزدیک به 40 سال است که دولت‌ های آمریکا و انگلیس تحت فشار منتقدان سیاست خارجی خود و محققان مستقل قرار دارند تا اسناد مربوط به تحول های سال ‌های ملی شدن و سرنگونی دولت مصدق را از طبقه بندی آزاد و منتشر کنند. دولت انگلیس تاکنون درباره تحول های 28 مرداد به صورت کامل و تا میزانی در ارتباط با رخدادهای ملی شدن صنعت نفت از این کار سر باز زده است. آمریکایی ‌ها تا پیش از این، یک مجموعه مشابه در این موضوع از اسناد دولتی را منتشر کردند و همچنین گزارش تفصیلی سازمان سیا نوشته «دونالد ویلبر» ایران شناس سرشناس عضو این نهاد به وسیله روزنامه نیویورک تایمز افشا و منتشر شد.

اسنادی که اینک آزاد شده، نتیجه فشار منتقدان سیاست خارجی آمریکا و محققانی است که خواستار اعمال قانون و رفع ممنوعیت برای دسترسی آزادانه به اسناد دولتی هستند. انتشار این اسناد به معنای در دسترس بودن همه مدارک مربوط به تحول هایی که ما در نظر داریم، نیست. چون هم اسناد منتشر شده گزینشی هستند و این اسناد نیز از نظر محتوا و برخی اسامی دچار سانسور و حذف هستند. انتشار این اسناد می توانست بسیار زودتر صورت بگیرد. سال ‌ها وجود این مجموعه اسناد انکار می ‌شد. در دوره ‌هایی نیز به دلیل ها و نیت های سیاسی داخلی و خارجی از انتشار این مجموعه خودداری می کردند. برای نمونه در2 تا سه سال گذشته، خواست دولت انگلیس و ترس از تاثیرگذاری انتشار آنها در مذاکره های هسته ‌ای با ایران، موجب تعویق بیشتر در انتشار اسناد شد.

به بیان دیگر، «انتشار اسناد تاریخی» وظیفه قطعی و مسلم دولت آمریکا نیست اما انتشار گزینشی این مجموعه اسناد به دلیل خودداری و دوری از انجام دادن وظیفه قانونی آمریکا از آزادسازی همه اسناد صورت گرفته است.

**ایرنا: انتشار اسناد کودتای 28 مرداد1332 چه کمکی به پژوهشگران این حوزه می کند؟
***تفرشی: این اسناد در تشریح و توضیح جزییات حوادث مختلف سال‌ های 1329 تا 1332خورشیدی، اطلاعات مهمی درباره افراد و گروه ‌های مختلف درگیر در حوادث، گفت وگوهای پشت پرده به ویژه در دربار ایران و دولت های لندن و واشنگتن و روند شکل گیری اتحاد ضد محمد مصدق در داخل و خارج کشور مهم در اختیار پژوهشگران قرار می دهند. در این اسناد به شکل گیری تدریجی تعامل میان مصدق و نیروهای چپ حامی شوروی توجه زیادی شده است. بسیاری از این موضوع ها از خلال اسناد به جا مانده داخلی ایران چندان به دست نمی‌آید.

در این اسناد به مخاطره های ادامه دولت مصدق توجه دقیقی شده است. اولویت این خطرها از نظر انگلیس مساله نفت ایران و از دید آمریکایی ‌ها، مساله جنگ سرد و نفوذ شوروی در ایران بود. در این اسناد در کنار گزارش های متقن و قابل اعتماد، تحلیل‌ ها و گمانه ‌زنی ‌هایی نیز از طرف ماموران غربی، جاسوسان و گزارشگران داخلی آنان وجود دارد که غیرقابل اعتماد و فاقد ارزش استناد و توجه جدی هستند.

**ایرنا: ایران چگونه می‌تواند از این اسناد در راستای منافع بین ‌المللی خود استفاده کند؟
***تفرشی: مطالعه این اسناد و دیگر نمونه ‌های مشابه آن، می تواند اهمیت تلاش برای شکل دادن و تاثیرگذاری در نظرهای تاثیرگذار خارجی در تعامل ها و تقابل های ایران با دیگر کشورها به ویژه جناح متحد آمریکا را نشان دهد. دولت مصدق، به طور کلی به ویژه در نیمه دوم به دلیل شدت گرفتن درگیری ‌ها و بحران ‌های داخلی، برخلاف نیمه نخست از توجه به تعامل با سیاستمداران غربی، نخبگان سیاسی و علمی، رسانه های بین المللی و افکار عمومی در جهان غافل ماند.

لزوم توجه دقیق به روند تغییر آرایش قدرت در عرصه جهانی از دیگر درس ‌های این مجموعه است. تغییر ناگهانی هیات حاکمه در سه قدرت جهانی، روی کار آمدن «دوایت آیزنهاور» و جمهوری خواهان در آمریکا، روی کار آمدن مجدد «وینستون چرچیل» و محافظه کاران در بریتانیا و مرگ «ژوزف استالین» و آغاز نبرد قدرت در اتحاد جماهیر شوروی، مسایل مهم و تاثیرگذاری بودند که دولت مصدق به اندازه لازم و کافی به آنها توجه نکرد.

از طرف دیگر، این اسناد نشان می ‌دهد که چگونه از یک طرف دولت مصدق با مماشات نکردن با نیروهای منتقد در عمل راه را برای دخالت خارجی تسهیل کرد و از جهت دیگر، رسیدن مخالفان و منتقدان داخلی به این نتیجه که دولت حاکم باید به هر هزینه ای سرنگون شود، چگونه می تواند به منافع ملی لطمه بزند و باز راه را برای دخالت خارجیان در حوادث داخلی کشور تسهیل و تسریع کرد.

*گروه اطلاع رسانی
خبرنگار: مهدی احمدی**انتشار دهنده: شهربانو جمعه
پژوهشم**9370**2002**9131
ایرنا پژوهش، کانالی برای انعکاس تازه ترین تحلیل ها، گزارش ها و مطالب پژوهشی ایران وجهان، با ما https://t.me/Irnaresearchهمراه شوید.

منبع: ایرنا

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.irna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایرنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۱۳۹۶۱۵۵۸ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

جان جیمز یوبل، فعال ضدصهیونیسم در گفت‌وگو با قدس: صهیونیسم‌ستیزی در میان آمریکایی‌ها افزایش خواهد یافت

به گزارش قدس آنلاین، تحولات عمیق و جدیدی در دانشگاه‌های مهم جهان در حال رخ دادن است. دانشجویان دانشگاه‌های مهم ایالات متحده آمریکا مانند کلمبیا،‌ هاروارد، ام آی تی، براون و ... که سابقه حمایت از رژیم اسرائیل را دارند، خواهان منصرف کردن این دانشگاه‌ها از حمایت مالی رژیم صهیونیستی هستند.

حتی برخی دانشجویان اعلام کرده‌اند روابط علمی و تجاری دانشگاه باید با دانشگاه‌های اسرائیلی قطع شود و سرمایه‌گذاری بر تسلیحات و حمایت مالی به هر طریقی ممنوع اعلام شود. این دانشجویان نخبه که عمدتاً وابسته به طبقه خواص و اشراف از دانشگاه‌های باسابقه با صبغه حمایت از اسرائیل هستند، در اتفاق نادری حمایت علنی خود را از فلسطین اعلام کردند.

دومینوی حوادث تلخی مانند شهادت حدود ۳۴هزار نفر فلسطینی که بیشتر آنان زنان و کودکان بوده‌اند، حمله به بیمارستان‌ها وماشین‌های آشپزخانه بین‌المللی، وجدان‌های خفته جهان را بیدار کرده است. پاسخ جمهوری اسلامی ایران به رژیم صهیونیستی نیز پوشالی بودن اسرائیل را به رخ جهان کشید و در این میان آزادمردان جهان به‌خصوص دانشجویان آمریکایی و اروپایی با حضور دو هفته‌ای خود خواستار توقف نسل‌کشی و آپارتاید و کوچ اجباری شده‌اند. 

در میان این هیاهو، اخباری مبنی بر احتمال تبادل پیام برای مذاکره میان ایران و آمریکا به گوش می‌رسد. جان جیمز یوبل، فعال ضدصهیونیسم اهل فلوریداست که معتقد است اکنون فرصت مناسبی است جمهوری اسلامی ایران نقش جدی‌تری در تحولات کنونی ایفا کند. این فعال آمریکایی در گفت‌وگو با قدس به نکات مهمی اشاره می‌کند. بخشی از گفت‌وگو را در ادامه مطالعه می‌کنید.

آقای یوبل! با توجه به وضعیت کنونی تحولات آمریکا و پاسخ موشکی ایران به جنایات رژیم صهیونیستی، آیا مذاکره میان دو کشور در شرایط کنونی مفید خواهد بود و در حال حاضر زمان مناسبی برای مذاکره است یا خیر؟ آیا می‌توان گفت در شرایط فعلی آمریکا می‌تواند به عنوان یکی از طرف‌های برجام مورد اعتماد سایران قرار بگیرد؟
من معتقدم (ساختار و بنیاد این دولت به گونه‌ای است که) هرگز نمی‌توان به هیچ دولتی از آمریکا اعتماد کرد. چراکه  این کشور سابقه بسیار طولانی در راه انداختن جنگ‌ها به نفع طبقه سرمایه دار جامعه خود دارد. در حالی که برخی افراد معتقدند برخی از جنگ‌ها واقعاً در راستای منافع ملی ایالات متحده اهمیت دارد، اما من معتقدم واقعاً هیچ یک از جنگ‌ها به نفع مردم آمریکا نبوده است.

برخی معتقدند درشرایط کنونی اوضاع به نفع جمهوری اسلامی ایران است. آیا آمریکا در چنین شرایطی پای میز مذاکره خواهد آمد؟
می‌دانم ممکن است آنچه می‌گویم تندروی به نظر برسد، اما احساس می‌کنم دولت آمریکا به ( دلیل نوع ساختار) باید به‌صورت کامل (بنیادین) سرنگون یا نابود شود. بسیاری از مردم داخل ایالات متحده، دیدگاهی مشابه من در این مورد دارند. اما تعداد کمی از آنان چنین چیزی را بیان می‌کنند؛ زیرا می‌ترسند شغل خود را از دست بدهند یا شاید اف‌بی‌آی در خانه‌شان به سراغ آنان بیاید.

به نظرتان اوضاع فعلی در ایالات متحده تا کجا پیش خواهد رفت؟ آیا این احتمال وجود دارد دولت مرکزی از برخی اصول خود عدول کند؟
من معتقدم فشار علیه صهیونیسم و قدرت یهود در داخل ایالات متحده آمریکا همچنان افزایش خواهد یافت. همچنین ممکن است شاهد تبدیل برخی از تظاهرات‌ها به شورش باشیم. اگر شورش‌ها به اندازه کافی گسترده و مخرب شوند، شاید آمریکا در برخی از ایالت‌ها، کنترل بر برخی مناطق شهری را از دست بدهد. اگر اوضاع به طور قابل توجهی بدتر شود، حتی شاید بتوان شاهد تجزیه ایالات متحده به چند کشور جدید باشیم و این امر در نهایت به نابودی آمریکا منجر خواهد شد و از طرفی قدرت دولت به طور چشمگیری کاهش می‌یابد.

آقای جان یوبل، شما به عنوان فعال در زمینه مبارزه با صهیونیسم بفرمایید رسانه‌های ایرانی چه نقشی را می‌توانند ایفا کنند و برای ارتباط جمهوری اسلامی ایران با نیروهای مخالف دولت در ایالات متحده چه الزاماتی را ضروری می‌دانید؟ 
من فکر می‌کنم در این مرحله، رسانه‌های انگلیسی زبان در ایران به ویژه پرس تی وی باید ابتکار عمل را در دست بگیرند و تلاش کنند با فعالان آمریکایی در شهرهای مختلف ارتباط برقرار کنند و با برخی از آنان ارتباط را حفظ کنند. این امر سبب می‌شود 

رسانه‌های ایرانی بتوانند اخبار و ویدئوهای بیشتری از آنچه در اعتراضات در داخل ایالات متحده اتفاق می‌افتد را دریافت کنند و به این شکل شناخت بهتری از فضای داخلی آمریکا بدست بیاورند.

زینب اصغریان