به نقل از «جماران»

پرونده شناخت معماری تاریخی گیلان:بقعه میر شمس الدین لاهیجان

تاریخ انتشار: ۱ دی ۱۳۹۶ | کد خبر: ۱۶۱۹۵۹۳۲

* دکتر مینو خاکپور: تاریخ مکتوب در مورد "بقعه میر شمس الدین لاهیجان" حکایت از زمان ساخت ضریح به سال 1017 قمری دارد؛ اما امروز در بنا سنگ مرمری وجود دارد که نشان می دهد که میر شمس الدین در تاریخ (959 ه.ق) وفات یافته و تاریخ تعمیر بقعه 1275 قمری است.

بر بالای این سنگ کاشی رنگین دیگری موجود است که تاریخ 1279 قمری بر روی آن خوانده می شود.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

از سازنده و نحوه ساخت این بنا اطلاعاتی در دست نیست. این بنا دردوره صفوی ساخته شده و با شماره 646  به سال 1346 خورشیدی در آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. بنای مورد نظر، زیارتگاهی در مقیاس شهری و مجموعه ای مذهبی- فرهنگی است.

غیر از سردر اصلی محوطه که قدیمی بوده و در مقیاس دعوت کننده ای ساخته شده است، مجموعه دارای حیاطی مرکزی، حسینیه و نیز مدفنی است که دارای سه ایوان در جبهه های شمال و شرق و غرب است. حجره های موجود در جبهة غربی بقعه نشان می دهد که بنا صرفاً به منظور آرامگاه ساخته نشده است. در سالیان اخیر در طرحی غیر اصولی، مسجد به مجموعه اضافه شده است. (تصاویر 1و2)

                         

تصویر 1- پلان موقعیت بقعه                                                                           تصویر2-پلان اصلی بقعه

 طول و عرض کلی بقعه 5/ 15 در 5/ 15 متر است دیوارهای بنا از نوع دیوارهای باربر آجری ساده و به صورت راسته چین است. با توجه به مشاهدات اداره کل میراث فرهنگی در زمان مرمت، پی بنا از نوع شفته آهکی است. ضخامت دیوارها بین 40 تا 45 سانتیمتر است. فیلپاها و واشان های سقف1 بر حمال ها قرار دارد و از رو پل کوبی2 شده است.

در اضلاع شرقی و غربی دو ستون چوبی مشاهده می شود. این بنا ترکیبی از ستون های چوبی و آجری بوده سقف ایوان های شمالی و جنوبی دو پشته و سقف نمای اصلی (شرقی) سه پشته3 است.

از نکات جالب در این بنا این است که مخاطب از جبهه اصلی ورودی در حیاط به هیچ وجه امکان ورود مستقیم به بنا را ندارد بلکه باید در ابتدا به جوانب بنا نزدیک شده پس از گذر از پله ها در جبهه های شمالی و جنوبی وارد ایوان ها شده و پس از آن وارد مدفن گردد. نما در ضلع شرقی دارای چهار ستون فیلپای آجری4 است که قلم ستون به شکل هشت ضلعی بوده و پایه ستون ها دارای ازاره ای از کاشی به رنگ آبی متعلق به دوران قاجاریه است.

کاتب اشعاردیواره شرقی بقعه، ملا علی لاشیدانی پسر کدخدا هادی است. بنا در گذشته دارای سه ایوان بوده که امروز مسدود شده و پنجره هایی جایگزین آن شده اند. لبه ایوانهای بقعه سه پشته و طاق ایوانها را با واشان های رنگین پوشانده اند. بام بنا، سفالی است.

آرامگاه شیخ در جبهة غربی و به صورت هشت ضلعی ساخته شده است. دورتادور بقعه ازاره ای از هفت ردیف کاشی منقوش، ساخته شده است. چهار در ورودی در چهار جهت اصلی نصب و بالای هر یک خفنگی5 تعبیه شده است. خفنگ بالای درهای جنوبی و شرقی از ترکیب گره چینی چوبی و شیشه های رنگی است. (تصاویر 3و4)

 
             

تصویر3- نمای شرقی بقعه                                                   تصویر4- نمایی از سردر واقع درضلع شرقی 

گنبد بقعه بر پایه هشت ضلعی است که در هر گوشه آن گوشواره ساخته شده است. در حاشیه مقرنس ها گچبری بسیار ظریفی بر پایه ای از قطار بندی قرار دارد در هر یک از دیوارهای داخلی بقعه سه طاقنمای بلند است. ابیاتی از هفت بند محتشم کاشانی در دو ردیف در بالای طاق نماها نوشته شده است. کف بنا مفروش با کاشی سبز رنگ و در مدفن، صندوقی با گره چینی چوبی بسیار ظریف و پرکار قرار داشت. اما امروزه  ضریح فلزی مشبکی جایگزین آن صندوق شده است. نوع گنبد در سر در ورودی بقعه از نوع دو پوسته است. تزئینات داخل آرامگاه مشتمل بر گچ بری، آئینه کاری، مقرنس های تزئینی به این بنا اعتبار خاصی بخشیده و آن را از بناهای معتبر گیلان ساخته است. (تصاویر 5 تا8)

    تصویر5- سرستون و سقف سه پشته ایوان بقعه             
    تصویر6- نمایی از مقرنس ها و گوشه سازی داخل بقعه
    تصویر7- نمایی از آیینه کاری سقف مدفن.                   
    تصویر8- کاشی کاری ازاره بنا.                      

آسیب شناسی بنا

به دلیل بالا بودن سطح آب های تحت الارضی، رطوبت اشباع در هوا و نیز بارش های فراوان جوی، این بقعه از رطوبت صعودی و نزولی، آسیب بسیار دیده است. (تصاویر 9 و 10)

                       

تصویر9-خوردگی اندود و رویش گیاهان نامتجانس در اثر رطوبت موجود در دیوار . 

تصویر10-استفاده از اندود سیمانی که خود باعث حبس رطوبت در دیوار می شود .                  

از دیگر عوامل آسیب رسان به بنا  دخالت بی رویه در الحاقات، مرمت و بازسازی بنا است. چنان که الحاق بی رویه مسجد به مجموعه موجب جبس رطوبت در دیوارهای سر در ورودی شده و عارضه رطوبت صعودی را تشدید کرده است. استفاده از سیمان جهت بندکشی آجرها، (تصاویر11 تا13)


                         

تصویر11- آسیب ناشی از مرمت نادرست بنای مجاور دیوار خارجی محوطه، که باعث خوردگی اندود شده است.

تصویر12- الحاق نادرست مسجد به دیوار داخلی ورودی مجموعه، موجب آسیب های مداوم و جدی شده است.

تصویر13- عوامل انسانی ناشی از مدیریت غلط که باعث تخریب بخش فوقانی ازاره ایوان شده است.    

         

پی نوشت:

1- واشان: تیر های چوبی پوشش سقف. به عمل قرار دادن تیرهای سقف بطور موازی و با فواصل معین جهت اجرای  این نوع از پوشش،" واشان کشی" می گویند. لمبه کوبی: استفاده از تخته هایی بزرگ و یک اندازه که به جای قاب در زیر سقف ها به کار می رود.

2- پل کوبی: کوبیدن تخته هایی با ابعاد حدودی سه سانتیمتر و عرض بیست سانتیمتر و طول دو متر یا بیشتر بر بالای تیرهای سقف و یا کف.

3- پشته: طبقاتی کردن لبه بام با چوب در مناطق شمالی کشور. با این کار هر طبقه جلوتر از قبلی قرار می گیرد تا طول کنسول بیشتر شده و با عریض تر شدن سقف ایوان ها، سطح فضای نیمه باز افزایش یافته و مانع مناسبی برای رسیدن آب باران به دیوارها گردد.

4- ستون فیلپا: ستون هایی از آجر به شکل مدور، مربع و گاهی هشت ضلعی که برای استحکام بیشتر دیوارها و بناهای عریض و طویل در فواصل مشخص و در یک ردیف می سازند و تیر حمال را بر آن می گذارند.

5- خفنگ: کتیبه بالای درو پنجره، پنجره های مشبک شیشه دار یا بدون شیشه که بالای درها و به منظور نورگیری بهتر نصب می شود و معمولا ثابت بوده و باز و بسته نمی شوند.

* عضو هیئت علمی دانشگاه

46

منبع: جماران

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.jamaran.news دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «جماران» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۱۶۱۹۵۹۳۲ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

حمید سهیلی خود را سرباز سینما می‌دانست/ آثار سهیلی اسناد تاریخی معتبری است

مستندساز شاخص سینمای ایران گفت: سهیلی فردی بسیار متواضع بود و من کسی را مانند او در سینمای ایران ندیدم. او خود را سرباز سینما می‌دانست و اگر از او کمکی می‌خواستید امکان نداشت از انجام آن دریغ کند.

به گزارش گروه فرهنگی خبرگزاری دانشجو، پژمان مظاهری پور مستندساز گفت: جای حمید سهیلی در میان ما خالی است و نامش همیشه جاودان خواهد بود. او آثار ماندگاری را از خود باقی گذاشت. سهیلی فعالیت حرفه‌ای خود را با سمت مدیر تدارکات و مدیر تولید در سریال «آتش بدون دود» به کارگردانی زنده یاد نادر ابراهیمی آغاز کرد. او سپس پژوهش‌های مرتبط با ایران شناسی را در موسسه ایران پژوه که توسط آقای ابراهیمی اداره می‌شد آغاز کرد.

وی ادامه داد: در این گروه سهیلی با محمدرضا مقدسیان و عزیزالله حاجی مشهدی کار می‌کرد. آن‌ها کار پژوهشی مجموعه «سیاحت ایران» که قرار بود داریوش مهرجویی آن را تهیه و کارگردانی کند را انجام می‌دادند.

مظاهری‌پور خاطرنشان کرد: یک قسمت از این مجموعه که درباره «قلعه الموت» است به تولید رسد، اما از نگاتیو‌های آن اطلاعی در دست نیست. حمید سهیلی تصایری به صورت هشت میلیمتری از روز‌های تولید آن بخش را در اختیار داشت و تعلق خاطر او به مستند سازی در اینجا مشخص می‌شود. او اولین فیلم مستند خود را در مجموعه «سفر‌های دور و دراز هامی و کامی» تجربه می‌کند که در ارتباط با مراحل استخراج ذغال سنگ است.

آثار سهیلی اسناد تاریخی معتبری به شمار می‌روند

مظاهری‌پورهمچنین گفت: او پس از انقلاب اولین مجموعه مستند خود با نام «دست آفریده‌ها» را ساخت که در اتباط با کارگاه‌های صنایع دستی است. سهیلی فردی بسیار دقیق و منظبتی بود و در ساخت آثار خود با پژوهشگران طراز اول هر رشته مشورت می‌کرد. سال ۵۸ شش فیلم درباره تاریخ خط ساخت و به سراغ دکتر مهرداد بهار از اسطوره شناسان مطرح رفت. این مجموعه دارای یکی از مصاحبه‌های مهم بهار است. او در «مرگ یزدگرد» به عنوان مدیر تدارکات و تولید با بهرام بیضایی نیز همکاری کرد و سپس مجموعه «به سوی سیمرغ» را در قالب ۱۲ فیلم کار کرد که مربوط به تاریخ نقاشی ایران است و آیدین آغداشلو در اثر همراه او بوده است.

این فیلمساز سینمای مستند اقرود: سهیلی از سال ۶۲ تا ۷۰ مجموعه «معماری ایرانی» را کارگردانی کرده است که پژوهشگر اصلی آن نیز خودش بوده است. حمید سهیلی فردی بسیار متواضع بود به همین دلیل فیلم‌های او تیتراژ ندارند.

وی با بیان اینکه مجموعه «معماری ایرانی» در استودیو گلستان ساخته شده که متعلق به شبکه یک تلویزیون است، بیان داشت: سهیلی در این اثر نیز از کارشناسان مطرحی استفاده می‌کند که در معماری ایران افرادی معتبری هستند. محمد کریم پیرنیا و دکتر اسکندر مختاری که در این برنامه حضور دارد از جمله این افراد بودند.

وی ادامه داد: سهیلی در این مجموعه به بافت‌های شهر‌های ایران می‌پردازد و کار بسیار سنگین و پیچیده‌ای را صورت می‌دهد. او سی و سه فیلم در این مجموعه تولید می‌کند که هر یک در حکم یک سند معتبر است. گفتار ماندگار متن فیلم را آقای میرفخرایی خوانده‌اند که این موضوع نیز از ویژگی‌های این مجموعه به حساب می‌آید. مستند «مرمت آثار باستانی» دارای پشتوانه معتبر پژوهشی است. حمید سهیلی فردی بسیار متعهد، امانت‌دار و اخلاق محور بود و جوایزی را که برای فیلم‌های خود دریافت می‌کرد، به نهاد حامی فیلم‌هایش تقدیم می‌کرد. او ۱۰۴ فیلم ساخته است که در تاریخ سینمای مستند ایران ماندگار است.

مظاهری پور همچنین گفت: سهیلی دارای نشان درجه دو هنری بود، اما لیاقت او بسیار بالاتر از دریافت نشان درجه یک بود.

حمید سهیلی؛ شخصیتی استثنایی در سینمای مستند

در ادامه این نشست دکتر اسکندر مختاری از اساتید حوزه معماری و مرمت نیز گفت: حمید سهیلی یک انسان استثنایی بود، چراکه همواره به دانش اندوزی می‌پرداخت و همچنین خودش و جامعه را جدی می‌گرفت و از فرصت‌های پیش آمده برای خود استفاده می‌کرد. من در جریان فیلم‌های «معماری ایرانی» با او آشنا شدم. او پیش از ساخت هر فیلم مطالعات زیادی انجام می‌داد. به همین دلیل یک کتابخانه شخصی مختص به خود داشت.

وی ادامه داد: سهیلی اعتقاد داشت که تفاوت میان کارشناسان و فیلمساز این بود که یک کارشناس به صورت تصویری به موضوع نگاه نمی‌کند و به همین دلیل نحوه نگاه او با ما تفاوت داشت. او خود نسبت به هر موضوع اشراف داشت و مصاحبه شونده زمانی که مقابل او قرار می‌گرفت متوجه این موضوع می‌شد.

مختاری با بیان اینکه سهیلی عالم را از عالم نما تشخیص می‌داد، ادامه داد: پس از ساخت فیلم، زمانی که صحبت‌های ما را می‌شنید، اگر از موضوعی در اثر خود نمی‌توانست دفاع کند، آن را تغییر می‌داد و اصلاح می‌کرد. او نریشن بیشتر مجموعه «معماری ایرانی» را خودش نوشت و من نیز در چند قسمت او را همراهی کردم. نکته مهم این است که سهیلی در نریشن و موسیقی به دنبال تاثیر عاطفی بر مخاطب نبود. من معتقدم اگر سهیلی فردی دانشگاهی در اروپا بود، به عنوان یکی از مهم‌ترین افرادی که در راستای پیشرفت‌های علمی کشور خود گام برداشته بود شناخته می‌شد.

وی ادامه داد: دوره‌های تاریخی هنر ایرانی که سهیلی در آثار خود به تصویر کشیده است، در حکم یک دایره‌المعارف جامع است. این فرد استثنایی معایبی هم داشت و آن اینکه خود و همکارانش را در تیتراژ فیلم معرفی نمی‌کرد. او تمام راش‌های استفاده نشده خود را به مرکز اسناد میراث فرهنگی تحویل داد که امروزه از اسناد تاریخی مهم به شمار می‌روند. مجموعه «مرمت آثار باستانی» امروزه بخشی از تاریخ معماری است.

در ادامه مظاهری‌پور درباره اهمیت گفتار متن در سینمای مستند نیز گفت: او در نوشتن متن بسیار دقیق بود و این کار را با حضور کارشناسان پیش می‌برد. او معتقد بود برخی از گفتار‌های متن مجموعه «معماری ایرانی» برای مخاطب حوصله سربر است و از من می‌خواست در آثارم رویه دیگری را پیش بگیرم. او عقیده داشت باید نریشن دارای وجهی قصه گو باشد تا بتواند توجه مخاطب را به خود جلب کند. میرفخرایی نیز تنها یک گوینده نبود بلکه فردی دانشمند، مولف و آشنا با علم بود.

مظاهری پور با اشاره به اینکه مستند «مرمت آثار باستانی» به صورت شانزده میلیمتری ساخته شده است، افزود: در زمانی که سهیلی با تلویزیون کار می‌کرد، نظام تهیه کنندگی وجود داشت و او نمی‌توانست راش‌ها را با خود داشته باشد و آن‌ها بعد از قطع نگاتیو در آرشیو سازمان صدا و سیما نگه‌داری شدند او با هوشمندی بخشی از موارد فیزیکی باقی مانده از آثار خود را به سازمان میراث فرهنگی تقدیم کرد.

سهیلی خود را سرباز سینما می‌دانست

در ادامه این برنامه ارد عطارپور مستندساز شاخص سینمای ایران که از افراد نزدیک به حمید سهیلی به شمار می‌رفت درباره او گفت: سهیلی فردی بسیار متواضع بود و من کسی را مانند او در سینمای ایران ندیدم. او خود را سرباز سینما می‌دانست و اگر از او کمکی می‌خواستید امکان نداشت از انجام آن دریغ کند. حتی اگر در حوزه‌ای اطلاعات کافی نداشت به مطالعه می‌پرداخت و آن را در اختیار سوال شونده قرار می‌داد.

وی ادامه داد: خط تولید فیلم مستند درباره تاریخ معماری ایران، تحت تاثیر فعالیت‌های حمید سهیلی است و افراد دیگری نیز از او الگوبرداری کرده‌اند. سهیلی زمانی به ساخت آثار مرتبط با تاریخ ایران مبادرت ورزید که آن زمان این اتفاق در کانون توجه نبود.

عطارپور خاطرنشان کرد: او با پافشاری کار خود را پیش می‌برد چراکه علاقه زیادی به وطن خود داشت. فیلم «مرمت آثار باستانی» دارای دقت، جزئیات و دکوپاژی دقیق و برجسته است و توضیحات کاملی دارد. همچنین دارای پلان‌هایی بسته و تعلیقی جذاب است. این مجموعه به یونسکو عرضه شد و در آنجا به عنوان یک سند دیداری و شنیداری به ثبت رسید و افرادی در خارج از کشور نیز متوجه این گنجینه ارزشمند باقی مانده از او شدند.

وی بیان داشت: من در ماه‌های آخر عمر حمید سهیلی از او خواستم تا طرحی را برای ساخت ارائه دهد و جالب است تمام موضوعاتی را که در دست داشت درباره ایران بود.

برنامه «شب‌های مستند» با مشارکت انجمن صنفی تهیه‌کنندگان سینمای مستند در موزه سینما برگزار می‌شود.