رمزگشایی حسین پاینده از رمان های ایرانی
تاریخ انتشار: ۳۱ اردیبهشت ۱۳۹۷ | کد خبر: ۱۸۶۶۴۴۸۳
نویسندگان چند دهه پیش ایران تلاش میکردند ادبیات داستانی را به پنجرهای با شیشههای شفاف تبدیل کنند تا دنیای اطرافمان را بهتر ببینیم، اما نویسندگان متأخر به جای آنچه از خلال این پنجره میتوان دید، توجه ما را به خودِ آن پنجره و شیشههایش جلب میکنند و اعتقاد دارند هرگز نمیتوان این شیشهها (واسطهی بین ما و واقعیت) را به قدری شفاف کرد که اصلاً به چشم نیایند.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمیشوند!
ایران آنلاین /گروه اندیشه:
حدود دو دهه است که داستاننویسی به سبکوسیاقی ذهنیگرایانه به وجه غالب ادبیات داستانی کشور ما تبدیل شده است. بسیاری از رمانها و مجموعههای داستان کوتاه که نویسندگان ایرانی از دههی ۱۳۸۰ به این سو نوشتهاند، رنگوبویی کمتر اجتماعی و بیشتر فردی داشته است. برجستگی امر اجتماعی را به طور کاملاً مشهود در ادبیات داستانیای میتوان دید که شکلگیریاش به منزلهی جریانی قوی به دههی ۱۳۴۰ بازمیگردد و خصیصهنماترین نمونههایش را باید در آثار نویسندگانی همچون علیاشرف درویشیان، غلامحسین ساعدی، جلال آلاحمد، نادر ابراهیمی، احمد محمود، جمال میرصادقی، محمود دولت آبادی و کمی بعدتر اسماعیل فصیح جست. بیشتر آثار این دسته از نویسندگان ایرانی را میتوانیم ذیل عنوان عامِ «داستانهای عینیتمبنا» طبقهبندی و توصیف کنیم. خواندن این آثار حسی بلاواسطه از «امر واقع» به خواننده افاده میکند. مکانها آشنا یا قابل تصورند، رویدادها شبیه تجربههای زیستهاند، شخصیتها کمابیش الگوگرفته از انسانهای واقعی در جامعهاند و همهی این عناصر در پیوند با یکدیگر حسوحالی از واقعیتهای آشنا را به وجود میآورند.
اگر بخواهیم منظری فلسفیـروانشناختی بر این نوع ادبیات باز کنیم، میتوانیم بگوییم که سوژهای اثرگذار، برخوردار از نَفْسی باثبات و یکپارچه و قادر به تفکر عقلانی، در مرکز داستان قرار دارد. این سوژه همهی معنای خود را از جامعهی بزرگتری به دست میآورد که در بطن آن زندگی میکند و سودای اعتلای آن را در سر میپروراند. این سوژه وقتی که راوی داستان است، چنانکه در بسیاری داستانها هم هست، نه فقط وقایع را در جایگاه راویتگرِ قابل اعتماد بازمیگوید، بلکه همچنین عملِ روایتگری را با تفسیر رویدادها درمیآمیزد و بدین ترتیب مرکزیت خود در داستان را تقویت میکند. این تفسیر را مثلاً آن جاهایی میبینیم که راوی برای تبیین علت رویدادها، انگیزههای شخصیتها را به نیابت از خواننده میکاود یا پیامد رخدادها را توضیح میدهد.
از جمله دیگر ویژگیهای ادبیات داستانیِ عینیتمبنا، پایان یافتن داستان با فرجامی قطعی و بیابهام است که همهچیز را برای خواننده روشن میکند. در پایان این قبیل داستانها و رمانها، حسی از کاملبودگیِ جهان روایتشده در داستان به خواننده منتقل میشود، حسی که چنین القا میکند که خواننده نیز میتواند، به تأسی از سوژهای که جهان داستان را به ما میشناساند، جهان پیرامون خود را بفهمد و از پیچیدگیهایش سر در آورد.
بنیانیترین ویژگی ادبیات داستانی عینیتمبنا را بیتردید باید در تلاش مستمر آن برای ربط دادن انسان به جهان مادیِ پیرامونش دید. شخصیتهای این نوع داستانها در پیوند با مکانها یا رویدادهایی برایمان باورپذیر جلوه میکنند که از راه تجربههای زیسته در جهان واقعی میشناسیم. نویسندگان آثار عینیتمبنا تلاش میکنند داستان را به گونهای بنویسند که به رغم ماهیت تخیلیاش، برای خواننده همچون پنجرهای شفاف برای نگریستن به جهان بیرون عمل کند. تأثیرگذاری این داستانها زمانی بیشتر میشود که نویسنده شیشههای این پنجره را به قدری شفاف کند که خواننده به حائل بودن آن پنجره بین خودش و جهان روایتشده در داستان فکر نکند. به سخن دیگر، همهچیز باید آنقدر روزمره، آشنا و در نتیجه باورکردنی به نظر آید که توجه خواننده بعد از اتمام داستان به روزمرهترین، آشناترین و باورکردنیترین پدیدههای پیرامونش (جهان بیرون از ذهن) معطوف شود.
ادبیات داستانیای که بویژه از حدود دو دهه پیش تاکنون در کشور ما رواج بیشتری پیدا کرده و نمونههای متعددش را، هم در داستان کوتاه و هم در رمان، در طیفی از آثار نویسندگان نسل متأخر میتوان یافت، از هر حیث نقطهی مقابل ادبیات عینیتمبنا است. این نوع داستانها را که عموماً میتوانیم «ذهنیتمبنا» بنامیم، با این ویژگیِ بنیادین میتوان از داستانهای عینیتمبنا متمایز کرد که اولویت یا اهمیت فلسفی جهان بیرون از ذهن را به پرسش میگیرند. این داستانها بر پایهی این ایده نوشته میشوند که جهان عینی، تابعی از حالوهوای فکری، احساسات، افکار و در یک کلام تابعی از جهان درونی انسان است. از این رو، راوی دانا، مطمئن و تفسیرکنندهای که از جایگاهی مرکزی در آثار نسل اول و دومِ نویسندگان ایران برخوردار بود و به ساختمایههای داستان ــ از قبیل زمان و مکان و رویداد و غیره ــ وحدت میبخشید، اکنون جای خود را به راوی بیاطلاع، نامطمئن و آشفتهفکری داده است که به جای روایت کردن رویدادهای جهان پیرامونش، دائماً خاطرات محو، گنگ و در عین حال مشوّشکنندهی خودش را در ذهن مرور میکند که به دشواری میتوان گفت انسجامی در داستان به وجود میآورد. این خاطرات اغلب به طور غیرارادی از برهههای مختلفی از زندگی شخصیت اصلی به افکار او راه مییابند و لذا پیرنگ داستان را به نحوی بارز دچار تشتت میکنند.
در بسیاری از این داستانها و رمانها، خواننده به دشواری میتواند بفهمد که وقایع کجا و کِی رخ میدهند و ربطشان با رویدادهای بعدی چیست. این نادانستگی بازتولید وضعیت ذهنی شخصیت اصلی داستان است. راویان به غایت درونگرا، عزلتگزین و ژرفاندیش این داستانها، آنتیتز راویان دانای کل هستند. سرگشتگی، حیرانی و پریشانی این راویان، مانع از آن میشود که بتوانند شناختی قابل اتکا از جهان عینی به دست آورند، یا روایتی منسجم از آن ارائه کنند. آنان در ذهن خود مستغرقاند و بیش از هر چیز جهان تاریک درونی خودشان را روایت میکنند. اگر این جهان درونی از هر حیث متشتت است، اگر این خاطراتِ اضطرابآور نظمونَسَق ندارند، پس پیرنگ رمان هم نباید توالی زمانی و علتومعلولی داشته باشد.
در ادبیات داستانی عینیتمبنا کشمکش بین شخصیت اصلی و بقیهی شخصیتها، یا بین آمال شخصیت اصلی و شرایط عینیِ زندگیاش، عامل پیشرفت وقایع بود؛ متقابلاً در ادبیات داستانی ذهنیتمبنا سوژه با خویشتنِ خود در کشمکش است. هر یک از پارههای متعارضِ روانِ سوژه او را به سویی سوق میدهند و او، سرگشته و حیران، نمیداند چه باید بکند. از این رو، پیرنگ جزو کماهمیتترین عناصر داستانها و رمانهای ذهنی است و این روایتها غالباً فرجام مشخص قطعی ندارند.
همچنان که مهمترین ویژگی ادبیات داستانی عینیتمبنا ربط بین فرد جامعه است، بنیانیترین ویژگی ادبیات داستانی ذهنیتمبنا ارجحیت فرد بر جامعه است. رمانی که به منظور نشان دادن این ارجحیت نوشته میشود، واقعه را بازتاب ذهن شخصیت نشان میدهد و لذا چنین رمانی، برخلاف رمانهای عینیتمبنا که معمولاً بازهی زمانیِ طولانی (مثلاً چند دهه) را شامل میشوند، ممکن است رویدادهایش فقط یک شبانهروز از زندگی شخصیت اصلی را در بر گیرد، اما پیداست که این بیستوچهار ساعت نه برحسب زمان تقویمی، بلکه برحسب زمان در ساحت تجربیات روانیِ شخصیت اصلی روایت میشود. ملاک عمومیِ زمان (تقویم) کنار گذاشته میشود تا ملاک فردی زمان (خاطره) زمینهی پیشرفت پیرنگ را فراهم کند. این خود باعث فشردگی روایت میشود و کیفیتی شعرگونه به آن میبخشد که تبلورش را در کاربرد وسیع مجاز مرسل در اینگونه رمانها میتوان دید.
کدامیک از دو شکل ادبیات داستانی که شرح دادیم (داستانهای عینیتمبنا و داستانهای ذهنیتمبنا) بر دیگری اولویت و برتری دارند؟ آیا رواج پیدا کردن این شیوه از داستاننویسی به نفع ادبیات داستانی کشور ما است؟ آیا ذهنیتمبنایی میتواند به رشد و گسترش رمان ایرانی خدمتی بکند؟ هیچیک از این پرسشها را نمیتوان به طور مطلقاً ایجابی یا مطلقاً سلبی پاسخ داد. هر یک از سبکهای گوناگون داستاننویسی در جای خود میتواند پُرطرفدار یا نشانهای از رشد ادبیات باشد. اما اگر سبکی در تباین با سبکی دیگر شکل میگیرد و نضج پیدا میکند، همانگونه که داستاننویسیِ ذهنیتمبنا چنین نسبتی با داستاننویسی عینیتمبنا دارد، آنگاه بجاست بپرسیم که: آیا این طرز داستاننویسی به منظور اجابت کردن ضرورتی تاریخی در سِیرِ تطور ادبیات داستانی یا پُر کردن خلأیی در ادبیات شکل گرفته است؟ طرح این پرسش بویژه از این حیث لازم است که اگر تعداد قابلتوجهی از رمانهای منتشرشده در یکی دو دههی اخیر از گونهی ذهنیتمبنا بودهاند، آنگاه باید دید این رمانها چه خدمتی به ادبیات کردهاند که رمانهای عینیتمبنا قادر به انجام دادن آن نبودهاند.
پیدایش ذهنیتمبنایی در ادبیات داستانی واکنشی بود به معضلات و مسائل جدیدی که مواجهه با مدرنیته و زندگی شهری جدید برای جامعه به وجود میآورد. ظهور ساختارهای اجتماعی نو و به تَبَعِ آن مسائل نو در روابط بینافردیِ آحاد جامعه، بازنمایی انسان در ادبیات را تحت تأثیر قرار میدهد و شیوههایی ایضاً نو را میطلبد. داستانها و رمانهای ذهنیتمبنا در واقع تلاشی ادبی برای پاسخ گفتن به پرسشی ماهیتاً فلسفیاند: واقعیت چیست؟ پاسخ نویسندگان رمانهای عینیتمبنا این بود که واقعیت همان دادههایی است که از راه حواس پنجگانه از جهان عینی دریافت میکنیم و غایت ادبیات چیزی جز بازنمایی همین جهان عینی نیست. اما پاسخ نویسندگان رمانهای ذهنیتمبنا این است که واقعیت، تصویر ذهنی ما از جهان پیرامونمان است. واقعیت برداشتی است که ما از وقایع میکنیم، نه خودِ آن وقایع به طور خالص.
چنانکه پیشتر اشاره کردیم، نویسندگان چند دهه پیش ایران تلاش میکردند ادبیات داستانی را به پنجرهای با شیشههای شفاف تبدیل کنند تا دنیای اطرافمان را بهتر ببینیم، اما نویسندگان متأخر به جای آنچه از خلال این پنجره میتوان دید، توجه ما را به خودِ آن پنجره و شیشههایش جلب میکنند و اعتقاد دارند هرگز نمیتوان این شیشهها (واسطهی بین ما و واقعیت) را به قدری شفاف کرد که اصلاً به چشم نیایند. زبان (واسطهی بیان در ادبیات) هرگز نمیتواند ابزاری خنثی برای بازتاباندنِ آینهوارِ واقعیت باشد. زبان مشحون از استعارههایی است که واقعیت را برای ما قابل فهم میکنند. از این رو، ادبیاتی که ذهن شخصیتها، برداشتهای ذهنیشان از رویدادها و، در یک کلام، جهان خصوصی آنها را بر ظاهر واقعیت در حوزهی عمومی مرجّح میداند، بهتر میتواند انسان را بشناساند. تکنیکهایی مانند سیلان ذهن، تکگویی درونی و امثال آن در رمان ذهنیتمبنا به کار میروند تا همین دیدگاه فلسفی را در کانون توجه خوانندهی امروز قرار دهند. از این کارکرد فلسفیِ ادبیات نباید غفلت کرد، زیرا در غیر این صورت رمان ذهنیتمبنا تقلیل پیدا میکند به کوششی بیدلیل و بیفایده برای مبهمنویسی و به رخ کشیدن آگاهی نویسنده از تکنیک، بی آنکه آن آگاهی صورت انضمامی پیدا کرده باشد و به پیشبرد ادبیات خدمتی بکند/ مجله سینما و ادبیات
منبع: ایران آنلاین
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را بهطور اتوماتیک از وبسایت ion.ir دریافت کردهاست، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایران آنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۱۸۶۶۴۴۸۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتیکه در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
روایتی از پیشتازی نصفجهان و اهالی آن در عرصه شعر و ادبیات
یک دانشیار زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه اصفهان سالها زبان بومی خود را داشته است، گفت: خاقانی از افرادی بود که هیچکس را به شاعری قبول نداشت اما در برابر شاعری به نام سنایی سر تعظیم فرو میآورد؛ در همین راستا باید بگوییم سنایی خود را شاگرد استادی چون ابوالفتح اصفهانی میداند.
به گزارش خبرگزاری ایمنا، محمد ابراهیم ایرجپور شامگاه سهشنبه _چهارم اردیبهشت_ در برنامه تلویزیونی بهار بهار با اشاره به فرهنگ غنی اصفهان در حوزههای مختلف اظهار کرد: حقیقت این است که اصفهان در حوزههای مختلف حرفهای زیادی برای گفتن دارد و ادبیات نیز از این قاعده مستثنی نیست.
وی افزود: دریای سخنی که در اصفهان جوشیده تا اقصی نقاط جهان را پیموده و در همین راستا برنامههای بسیاری میتوان از آن ساخت.
این دانشیار زبان و ادبیات فارسی با اشاره به سیر تاریخ ادبیات، شعر و فرهنگ اصفهان تصریح کرد: بعد از اسلام و در چند دوره تاریخی، اصفهان بهعنوان پایتخت قرار گرفته و از مهمترین این دورهها میتوان به دوره صفوی و سلجوقی اشاره داشت که رنگ و بوی ادبیات بیشتر بر مشام میرسد.
ایرجپور با نگاهی به سبکشناسی در شعر فارسی عنوان کرد: شعر فارسی از لحاظ سبک شناسی چند دوره عمده دارد که سبک خراسانی آغازین است چراکه زبان فارسی نو یا دری از خطه خراسان سرچشمه گرفته و طبیعتاً شعر فارسی نیز از آن دوره و مکان برخاسته است.
وی با اشاره به اینکه دوره بعدی سبک عراقی است که دو مکان عرب و عجم دارد، گفت: منظور از عراق عجم جایی است که ما در آن قرار داریم و شامل قسمت میانی ایران همچون اصفهان، ری، همدان، اراک و مواردی از این دست است که سبک عراقی برخاسته از این ناحیه است؛ همچنین سبک بعدی هندی است و بعد از آن دوره بازگشت را داریم.
این دانشیار زبان و ادبیات فارسی با بیان اینکه اصفهان سالها زبان بومی خود را داشته و فارسی مشهور پس از دوره صفوی رایج شده است، اظهار کرد: خاقانی از افرادی بود که هیچکس را به شاعری قبول نداشته اما در برابر شاعری به نام سنایی سر تعظیم فرو میآورد؛ در همین راستا باید بگوییم سنایی خود را شاگرد استادی چون ابوالفتح اصفهانی میداند که به دو زبان شعر میگفته.
ایرجپور با بیان اینکه در سبک عراقی شاعران بزرگی همچون کمالالدین اصفهانی را داریم، ادامه داد: در دوره صفوی و سبک هندی که معروف به سبک اصفهانی است، چون از شعر کمتر استقبال میشد شاعران زیادی به هند رفتند اما ویژگی اصلی سبک هندی این است که پرورندگان آن همچون صائب و شاعران زیادی همچون او از اصفهان برخاستند.
وی با بیان اینکه پس از سبک هندی دوره بازگشت را داریم که در آن شاعران دانشمند با محوریت مشتاق اصفهانی کنار هم آمدند و انجمنی بنیانگذاری کرده و دوره جدیدی را در شعر آغاز کردند، تصریح کرد: اگرچه در این دوره تقلید و تکرار وجود داشته اما استاد صفا و سایر افرادی همچون او میگویند چه بسا زبان فارسی به طور کلی دچار نابودی میشد و این افراد تنها کسانی بودند که با بازگشت خود به شاعران بزرگ سعی کردند این زبان را پاس داشته و آن را حفظ کنند.
این دانشیار زبان و ادبیات فارسی با بیان داستانی از سفرنامه ناصرخسرو در ۱۰۰۱ سال پیش و در طی سفر کوتاه خود به اصفهان گفت: امید به اینکه بازگردیم و این شهر را بشناسیم و برای فرهنگ خود وقت بگذاریم چراکه فرهنگ، هنر و ادب ما غذای روح است که از آن غافل هستیم.
ایرجپور اظهار کرد: ما شهر، فرهنگ و داشتههای اصفهان را نمیشناسیم در همین راستا معرفی کردن مهمترین کاری که میتوانیم انجام دهیم تا جایگاه آن را شناخته، به او احترام بگذاریم و در حفظ و پویایی آن تلاش کنیم.
در بخشی دیگر از این برنامه نیز محمد قدسی استاد دانشگاه و حوزه اظهار کرد: از دیرباز شاعرانی همچون سعدی، مولانا، حافظ، صائب و افرادی از این دست را داشتیم که مطالعاتی در مورد معارف دینی داشتند و با دقت نظرهای خود در روایات و آیات و با آمیختن تخیل، شعر فارسی را ارائه و برای ما فرهنگ ساختند.
وی ادامه داد: در ابتدا به نظر میرسد که شاعر و شاعر شدن شدن ساده است، غافل از اینکه شاعری اگر بخواهد تمام ابعاد فرهنگی را داشته باشد باید مطالعات سنگینی کند، به خواندن هیچ کتابی بسنده نکند، رنج، تحقیق و تفحص کند، از شاعران پیشین خود الهام بگیرد و روز به روز ذوق خود را تقویت، خلوت سحر و تقوا داشته و مانند سعدی، مولانا و… جامعیت داشته باشد.
این استاد دانشگاه و حوزه تصریح کرد: هر عصری ویژگیها و نقطه نظرات خود را دارد اما اگر شاعری بخواهد در عصر مدرنیته فرهنگسازی کند باید خیلی رنج بکشد تا معارف خود یعنی قرآن و روایات را به اضافه زبان نو که جوان ما آن را بفهمد، تلفیق کند.
قدسی با بیان داستانی افزود: نام قدیمی اصفهان جی بوده و افتخار داریم که از جی ما سلمان فارسی برخاسته؛ همچنین لازم به ذکر است که در ۷۶۰ کتاب، از اصفهان سخن گفته شده و این عجیب است و نشان از مهم بودن آن در دورهها و سلسلههای مختلف دارد.
کد خبر 747389