تعزيه؛ پاسبان موسيقي اصيل ايران
تاریخ انتشار: ۳۱ شهریور ۱۳۹۷ | کد خبر: ۲۰۷۲۱۷۴۳
خبرگزاري آريا - نوحه‌سرايي (نوحه‌خواني) و تعزيه يکي از قديمي‌ترين مراسم سوگواري براي سالار شهيدان است و «موسيقي» جزو لاينفک آنان. تعزيه‌گردانان با استفاده از دستگاه‌هاي موسيقي ايران، در تلاش بودند تا مصيبت‌هايي که بر خاندان پيغمبر و خاص امام حسين (ع) در عاشورا رفته است را به نمايش بگذارند. موسيقي دستگاهي در طول تاريخ حيات خود با ممنوعيت فراوان روبه‌رو بوده و براي سال‌ها تنها در پوشش موسيقي تعزيه امکان حيات داشت، در اين دوران به دليل منع ساير انواع موسيقي، مراكزي نظير تبريز، قزوين و اصفهان محل تجمع تعزيه‌خوانان و راويان آوازهاي مذهبي شد.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
از آن طرف تعزيه نيز از موسيقي دستگاهي ايران بهره‌هاي بسيار برده و بدين ترتيب مي‌توان گفت اين هنر موسيقي دستگاهي ايران بوده است؛ اين مساله از چنان اهميتي برخوردار است که «روح‌الله خالقي» نيز بر آن صحه گذاشته و گفته است: «اهميت يافتن مقام تعزيه، يکي از موجبات حفظ نغمات ملي به شمار مي‌آمده و مخصوصا نقش بزرگي را در تربيت آوازخوان‌ها به عهده گرفته است چنان که بهترين خوانندگان ما، در مکتب تعزيه پرورش يافته‌اند.»
دکتر «محمد تقي مسعوديه» - اتنوموزيکولوژيست- بر اين باور است که تعزيه‌خواني و اجراي آن در دولت صفويه به شکلي عام گسترش يافت و در دوره زنديه به تکامل رسيد. «روح‌الله خالقي» نيز در کتاب سرگذشت موسيقي به شکل مبسوطي به اين مساله اشاره دارد. او در اين اثر سعي فراواني براي جمع آوري نام خوانندگان هنري که در دوره قاجار در مکتب شبيه‌خواني پرورش يافته‌اند، کرده و معتقد است خوانندگاني چون «سيد احمد خان» است که در تعزيه نقش عباس (ع) و حربن يزيد رياحي را ايفا مي کرده، نخستين خواننده اي است که آواز او در صفحات موسيقي مخصوص گرامافون ضبط شده است. «قلي خان شاهي» هم که به علت داشتن صداي نازک نقش حضرت زينب (ع) را بازي مي کرده و آواز دشتي را بسيار خوب مي خوانده و علاوه برشرکت در تعزيه ، خواننده مجلسي هم بوده و آهنگ هاي ضربي و تصنيف مي‌خوانده که چند صفحه از کارهاي او باقي مانده است.
تعزيه چيست؟«تعزيه» نوعي نمايشِ موسيقايي مذهبي و سنتي ايراني-شيعي و بيشتر دربار‌ه‌ي کشته‌شدن حسين بن علي (ع) و مصائب اهل بيت (ع) است. مي‌توان گفت مضامين تعزيه بيش از آنکه از ويژگي‌ها و شگردهاي نمايشي سود ببرد، به صورت شعر و آواز بيان مي‌شده است.
شبيه‌خوانان در اجراي هر مجلس اغلب دو دسته‌اند: اولياخوان و اشقياخوان. شبيه‌خوان‌هايي که نقش اوليا و ياري‌دهندگان دين را بازي مي‌کنند، اولياخوان، مظلوم و انبياخوان ناميده مي‌شوند و کساني که نقش اشقيا و دين‌ستيزان را بازي مي‌کنند اشقياخوان يا ظالم‌خوان‌اند. اولياخوان‌ها نقش‌هاي خود را موزون و خطابه‌اي سرمي‌دهند، اما اشقياخوان‌ها سخنان خود را ناموزون و معمولي و در پاره‌اي از موارد، تمسخرآميز بيان مي‌کنند. اولياخوان‌ها جامه‌ي سبز يا سياه بر تن مي‌کنند و اشقياخوان‌ها لباس سرخ. اما در مورد سياهي‌لشکرهاي هر يک از دو دسته، استفاده از جامه‌هايي با اين رنگ‌ها مصداق کاملي ندارند.
خدمت موسيقي دستگاهي به تعزيهموسيقي در تعزيه به دو بخش مجزا و مستقل تقسيم مي‌شود. موسيقي سازي، که ارتباط کمي با متن تعزيه دارد و موسيقي آوازي، که در زمينه اصلي اجراي تعزيه است. در واقع موسيقي آوازي تعزيه، از سويي مبتني بر موسيقي آوازي در رديف دستگاهي است و از سوي ديگر سبب حفظ و تداوم آن در طول ساليان متمادي شده است. تمام آنچه در تعزيه به کار مي‌رود برگرفته از نغمات موسيقي ايران است؛ براي مثال براي ذکرِ مصيبت‌هاي خاندانِ مطهر امام حسين، تعزيه‌گردانان نقش‌هاي متفاوتي را ايفا مي‌کنند که هر کدام‌شان در دستگاهي خاص به اجراي آن مي‌پردازند؛ براي مثال امام خوان‌ها، آوازهاي خود را در مايه هاي سنگين چون «راست پنجگاه»، «رهاوي» و «نوا» مي‌خواندند. نقش حضرت عباس در «چهارگاه» است. حر «عراق» مي‌خواند. شبيه عبدالله بن حسن که در دامن سيدالشهدا به درجه‌ي شهادت رسيد، در گوشه‌اي از «راک» مي‌خواند که به همين سبب به «راک عبدالله» معروف است. نقش حضرت زينب در گوشه «گبري» است و در مقابل مخالف‌خوانان (سپاه يزيد) اشعار خود را با آهنگ «اشتلم» و پر خراش ادا مي‌کردند. سازهاي به کار رفته در تعزيه نيز شيپور، ني، قره‌ني، طبل، دهل، کرنا و سنج است و البته در صحنه هاي جنگ، «سنج» نقش بسيار زيادي داشته است.
در دوران قاجار خوانندگاني چون علي خان نايب السلطنه حنجره دريده، جناب دماوندي، سيد زين العابدين قراب کاشي و رضا قلي تجريشي و همچنين اقبال آذر، قلي خان شاهي، آقا جان ساوه‌اي، حسينعلي نکيسا و ميرزا رحيم کمانچه‌کش که از مشهورترين خوانندگانِ آن زمان بوده‌اند، در تعزيه‌ها ايفاي نقش مي‌کردند. به گفته‌ي استاد «ابوالحسن صبا»: «بهترين جواناني که صداي خوب داشتند از کوچکي نذر مي‌کردند که در تعزيه شرکت کنند و در ماه‌هاي محرم و صفر همگي جمع شده و تحت تعليم معين البکاء که شخص وارد و عالمي بود تربيت مي‌شدند. اين بهترين موسيقي بود که قطعات منطبق با موضوع مي‌شد و هر فردي مطالبش را با شعر و آهنگ رسا مي‌خواند. ناگفته نماند که تاکنون تعزيه بوده که موسيقي ما را حفظ کرده است.»
خدمت تعزيه به موسيقي دستگاهياين تنها تعزيه نبوده که از موسيقي رديف- دستگاهي بهره گرفته است؛ از آن طرف تعزيه نيز تاثير شگرفي بر اين موسيقي گذاشته است و نام گوشه‌هايي در رديف، بيانگر رسوخ موسيقي تعزيه در موسيقي دستگاهي است. براي نمونه گوشه‌هاي «موالف» در همايون (اشاره به موالف خوان در مقابل مخالف خوان به معناي شبيه خواني نقش اولياء الله و اصحاب ايشان)، «رجز چهارگاه» (اشاره به رجزخواني اشقيا در مقابل اوليا)، «راک عبدالله» در ماهور و گوشه‌هاي حسين، حسيني در شور که اشاره به امام حسين (ع) دارند و شايد «مغلوب» که بنا به اقوالي شفاهي، جوابي بالا‌تر به «مخالف» خواني اشقيا در تعزيه بوده است.
اهميت موسيقي آوازي در تعزيه به‌گونه‌اي است که ايفاگران نقش‌ها مي‌بايد از دستگاه‌هاي موسيقي مطلع باشند تا اگر نقش آنها تغيير يافت، بتوانند در آواز معين بخوانند. آنان با تشخيص بجا و صحيح کاربرد نغمه‌ها و جايگاه آنها در تعزيه جهت تاثير‌گذاري بيشتر آن در قلوب مردم، سود جسته و مي‌جويند. اين هنرمندان در طي سال‌ها ممارست دريافتند چه دستگاه‌ها وگوشه‌هايي را در هريک از مجالس مختلف به‌کارگيرند تا بازتاب حسي مطلوب‌تري داشته باشد. مثلا اگر در ضمن تعزيه، اذاني بايد بگويند به آواز بيات کرد مي‌خوانند. درسوال و جواب‌ها هم تناسب آوازها با هم رعايت شده است؛ به‌عنوان مثال اگر امام با حضرت عباس(ع) سوال و جوابي داشته باشند، اگر امام شور مي‌خواند، حضرت عباس(ع) نيز بايد جواب خود را در دستگاه شور بخواند. اما سرلشگران، افراد و امرا با صداي بلند و با پرخاش در مخالف آواز مي‌خوانند.
فرم‌هاي مختلف از تلخيص و گزينش گوشه‌ها و نغمات دستگاه در شکل‌هاي مختلف و تغيير در برخي حالات آنها جهت تطبيق با حس تعزيه، حاکي از نقش گسترده‌ي موسيقي سنتي ايران در آوازها و الحان تعزيه است . به طور نمونه ردپاي «بيات ترک» و «شور» و «دشتي» در بيشتر مجالس تعزيه ديده مي‌شود. حال اين که همايون و راست پنجگاه تنها در تعداد معدودي از آوازهاي تعزيه شنيده مي‌شوند.
علاوه بر استفاده از موسيقي رديفي، گستره‌اي از الحان موسيقي مقامي و نواحي از جمله بختياري، بيدگاني، سرکوهي، غربتي، دشتستاني و فائز خواني و مجموعه اي از تصانيف و ترانه ها با مايگي شوشتري در تعزيه استفاده مي‌شود. در شمال کشور نغمه‌هاي بومي همچون گيلکي ، اميري، ديلماني و حقاني و در استان سمنان نيز دو آواز بومي اين منطقه يعني حقاني و سرکويري در مجالس تعزيه مورد استفاده قرار مي‌گيرند.
مکاتب آوازي و تعزيهمکاتب مهم آواز در ادوار بعد در اين شهرها پديد آمدند و موسيقيدانان اين مکاتب را با نام مکاتب آوازي تبريز، قزوين، اصفهان و شيراز به رسميت مي‌شناسند. مکتب آوازي تهران نيز تحت تاثير تکيه دولت و تجمع خوانندگان برجسته در آن به وجود آمد. بزرگ‌ترين خوانندگان سده اخير، تعزيه‌خوان‌هاي برجسته‌اي بوده‌اند. سيداحمد‌خان، اقبال آذر و قلي‌خان شاهي، از جمله کساني هستند که نمونه‌هاي آوازي آنان در صفحه ضبط شده و مي‌تواند مرجعي براي ارتباط ميان آواز در تعزيه و موسيقي رديف دستگاهي باشد. خواننده بزرگي چون اقبال آذر با سبک و تکنيکي ممتاز و حنجره‌اي رسا و قوي و تحرير‌هاي متنوع و پيچيده، آواز را از تعزيه آغاز کرده بود و از کودکي در قزوين به دسته‌هاي تعزيه وارد شد.
يکي از شاخص‌ترين موسيقيدان‌هاي عاشورايي، ابوالحسن‌خان اقبال آذر است؛ او آواز را از تعزيه آغاز كرده بود و صفحات به جامانده از وي در آخرعمر و قدرت حنجره او در 104 سالگي شگفت‌انگيز است.
در اين ميان «بهزاد عبدي» -آهنگساز- نيز مي‌گويد: « موسيقي با مذهب آميخته است و همان طور که ايجاد موسيقي از کليسا آمده است، موسيقي عاشورا هم اين گونه است. يکي از دوستانِ مهندس من در اوکراين موسيقي مي‌خواند و تعريف مي‌کرد که تعزيه خواني داشتند که کارگري مي کرد و روزي که در حال کار کردن بود، شروع به خواندن انواع نقش‌هاي تعزيه‌خواني کرد. او مي‌گفت خواندن آن مرد را ضبط کرد و بعد پيش استادش در اوکراين برد. آن پروفسور وقتي تعزيه را شنيد گفت اگر شما اين جريان موسيقايي و نمايشي داريد پس چرا ايتاليا فکر مي کند اپرا براي آنها است؟! عاشورا و تعزيه باعث شد که موسيقي دستگاهي ما حفظ شود و ما مديون تعزيه هستيم. من سعي کردم موسيقي حال را با قال‌مان يکي کنم تا يک اتفاق جهاني ايجاد شود و وقتي يک غربي آن را مي‌شنود، بتواند درکش کند. ما اپراي عاشورا را در ايتاليا اجرا کرديم و تاثير گذاشت. خوشبختانه موسيقي بدون کلام هم جايش را در ميان مخاطبان باز کرده است و اين اتفاق خوبي است.»
منبع: خبرگزاری آریا
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.aryanews.com دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «خبرگزاری آریا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۰۷۲۱۷۴۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
مرحوم قلی‌پور کیمیای فرهنگ و هنر ایران اسلامی بود
به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از روابط عمومی معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، محمود سالاری معاون هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در پیامی درگذشت مرحوم عیسی قلی‌پور هنرمند پیشکسوت موسیقی مقامی و از آخرین بازماندگان بخشی‌های کرمانج خراسان شمالی را تسلیت گفت.
در متن پیام محمود سالاری آمده است:
«إنا لله و إنا الیه راجعون
بزرگان موسیقی مقامی در این خاک پهناور هر کدام سرمایه ای سترگ اند که مانندشان یافت نمی شود و باید آنان را کیمیاهای فرهنگ و هنر ایران اسلامی خواند.
درگذشت استاد عیسی قلی‌پور مشهور به عیسی بخشی که از ناموران موسیقی خراسان شمالی بود و به گویش‌های ترکی بجنوردی، کرمانجی، فارسی و ترکمنی مسلط و سالیانی را خنیاگر نغمات مذهبی و آیینی بود از همین سنخ است.
درگذشت این استاد نامی را به همه هنردوستان و اصحاب فرهنگ و هنر ایران اسلامی تسلیت عرض می‌کنم.
رفتن او سنگین و ثلمه ای است بر پیکر موسیقی خراسان شمالی.
روح مطهرش غرق در رحمت الهی باد.»
کد خبر 6096174
حادثه تلخ برای جوان معلول ساروی که نخبه دانشگاه بود