به نقل از «خبرآنلاین»

نگاه متفاوت امام موسی‌صدر به مساله چندهمسری

تاریخ انتشار: ۲۳ آبان ۱۳۹۸ | کد خبر: ۲۵۷۹۲۴۳۳

مسأله چند همسری(تعدد زوجات) همواره در کشاکش نفی و اثبات موافقان و مخالفان قرار داشته و دانشوران از دریچه علوم انسانی گوناگون همچون جامعه شناسی، حقوق، روانشناسی و... به آن نگریسته اند. این مناقشات و گفتگوها در علوم اسلامی و به طور مشخص علم فقه و تفسیر، به دلیل آن که پای متن و آیه قرآن به میان می آید رنگ و بوی دیگری دارد.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

مهم ترین آیه ای که موافقان چند همسری (از فقیهان و مفسران شیعه و سنی) به آن استناد کرده اند «بخشی» از آیه 3 سوره نساء است. البته این موافقت نیز خود طیف های گوناگون از جواز مشروط تا وجوب تعدد زوجات را در بر می گیرد. آنچه به نظر نگارنده در همه این گفتگوها مورد غفلت واقع شده یا دست کم آنچنان که بایسته است مورد توجه قرار نگرفته، اهمیت «نگرش تاریخی» در استنباط از این آیه و آیات پیش و پس از آن است. درباره جایگاه نگاه تاریخی و تبیین معنای درست آن باید در فرصت دیگری سخن گفت اما اگر بخواهم نمونه ای از آنچه مد نظر دارم را در میان فقیهان امامیه نام ببرم ناچار باید از روش فقاهتی «آیت الله بروجردی» و برخی شاگردان ایشان و از میان معاصران از شیوه استنباط و تدریس «آیت الله سید علی سیستانی» و شاگردشان «آیت الله مددی» سخن بگویم.

این فقیهان برای عنصر «تاریخ» در استنباط جایگاه ویژه ای قائل بوده و سعی دارند تا هر حکم شرعی و آیات و روایات را در بستر نزول و صدورشان بررسی نمایند.(برای نمونه ن.ک: البدر الزاهر فی صلاة الجمعة و المسافر(تقریر أبحاث السید البروجردی)، ج1، ص 229) این شیوه رفته رفته با گسترش فقه قواعد بسند و صناعت محور مکتب نجف به دست آیت الله خویی و برخی شاگردانشان در حال فراموش شدن بود تا آن که در سال های پیشین برخی تلاش کرده اند آن را زنده کرده و بپرورانند.

به کار گیری این نوع نگرش در فهم متون دینی و از جمله همین آیات مورد گفتگو همواره یکی از دغدغه های اصلی ام بود تا آن که چند سال قبل با متن سخنرانی امام موسی صدر در کنفرانس «ملتقی الفکر الإسلامی» در سال 1973 میلادی که در الجزایر برگزار شد مواجه شدم. پیش از بیان نکات موجود در سخنان ایشان از خوانندگان گرامی و پژوهشگران علوم  دینی تقاضا دارم لااقل با این نوع نگرش های نو اندیشانه آشنا شوند و شیوه قواعد محور موجود را اولین و آخرین روش استنباطی نپندارند. بدون شک دغدغه فقیهانی همچون امام موسی صدر و یا سایر نواندیشان دینی، طراوت بخشی به دین و چاره جویی جهت به کار گیری آموزه های آن به تناسب دنیای مدرن است اما این نوع اندیشه ها همواره با برچسب مبهم «روشنفکری» مورد بی مهری قرار گرفته اند. امام موسی صدر در این سخنرانی خواندنی و جذاب که در جمع اندیشمندان و فقیهان بزرگی همچون «محمد ابوزهره»، «محمد الغزالی»، «صبحی صالح» و «ادریس الکتانی» ارائه شده به نکات مهمی اشاره کرده است. از جمله:

1- جوامع اسلامی امروزه از روح تشریع اسلامی فاصله بسیار گرفته اند و  از روح حاکم بر این دین و احکام آن دور افتاده اند/(که فقیهان به آن مبادی احکامیه هم گفته اند و فقیهانی همچون آیت الله سیستانی و شهید صدر به آن توجه ویژه نشان داده اند)

2- تکه تکه کردن قرآن و برخورد سلیقه ای با آن نمونه ای از شرک (ولو خفی) است.(چون باید به همه آیات و دستورات قرآن پایبند بود نه فقط بخشی از آنها)

3- در دین اسلام قانون گذاری(تشریع) بدون توجه به شرایط پیاده سازی احکام(تطبیق) انجام نگرفته است. جملات امام موسی صدر در این زمینه دل انگیز است: «سماویة الحکم لا تتناقض مع أرضیة التطبیق عند حاجة الإنسان له»

4- از آیه «و ان خفتم الا تقسطوا فی الیتامی» دو نکته مهم قابل برداشت است:
 الف) توجه اسلام به رعایت قسط و عدل که به عنوان روح حاکم بر احکام به شمار می رود.

ب) عدم اطلاق حکم تعدد زوجات(آزادی بی قید و شرط)

5- هیچ یک از آیات قرآن چند همسری را به صورت مطلق مباح نکرده است.

6- سیره ائمه و متشرعه مبنی بر چند همسری نیز اطلاق ندارد و مانند سایر ادله لبیه باید به قدر متیقن آنها بسنده کرد.(یعنی با قرار دادن برخی شروط و قیود) هیچ یک از روایات هم بر جواز چند همسری بی قید و شرط دلالت ندارند.

7- اگر چه در برخی روایات معنای «عدل» در تعامل با همسر ذکر شده اما نکته مهم آن است که این حقوق با گذشت زمان و تغییر فرهنگ ها و جوامع، رنگ و بوی دیگری به خود می‌گیرد و شکل آن دگرگون می شود.(همانطور که مثلاً معنای فقر با توجه به سطح زندگی مردم در جوامع مختلف تغییر می یابد)

امام موسی صدر در ادامه به نکات قابل توجه دیگری اشاره کرده است. علاقه‌مندان می‌توانند به متن سخنرانی ایشان که ترجمه‌ای از آن در کتاب «روح تشریع در اسلام» توسط موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر به چاپ رسیده مراجعه نمایند.

یکی از سخنرانان این کنفرانس معتقد بود که پیش از امام موسی صدر «محمد محمد المدنی»(یکی از شیوخ الازهر) این نوع خوانش را مطرح کرده است. البته مطالعه مقاله خواندنی المدنی با عنوان «رأی جدید فی تعدد الزوجات» (رسالة الإسلام، السنة العاشرة، ربیع الاول 1378ق، العدد4) نشان دهنده وجود تفاوت های اساسی میان نظر امام موسی صدر با خوانش المدنی است و یکسان دانستن نگرش آنان نادرست است. نو اندیشان دینی معاصر جهان عرب همچون «محمد شحرور» نیز از این نگاه تأثیر پذیرفته اند(او در دو کتاب «الکتاب و القرآن، قراءة معاصرة» و «نحو اصول جدیدة من الفقه الإسلامی، فقه المرأة...» نظراتی مشابه آنچه المدنی گفته را بدون ذکر نام او مطرح کرده است.)

اینک به برخی ملاحظات و پرسش ها در این زمینه که در پاسخ های امام موسی صدر به اشکالات مطرح شده خصوصا از جانب استاد ابوزهره نیز یافت می شود اشاره می کنم:

الف) به لحاظ تاریخی، این آیه در پی حلّ مشکلاتی است که در صدر اسلام برای یتیمان و همچنین زنان بیوه پس از کشته شدن مردان در جنگ ها پیش می آمد. (تفاسیر موجود از فریقین نیز به این مسأله اشاره کرده اند)

 لذا همانطور که سیاق آیات نیز به خوبی نشان می دهد، محور اصلی آیات «یتیمان» هستند و علاوه بر آنان به زندگی مادرانشان نیز توجه شده است.(پیش از آیه 3 آمده است: اموال یتیمان را [پس از رشدشان] به آنان بدهید، و [اموال] پست و بی ارزش [خود] را با [اموالِ] مرغوب و با ارزش [آنان] عوض نکنید؛ و اموالشان را با ضمیمه کردن به اموال خود نخورید؛ زیرا آن گناهی بزرگ است. (آیه ۲)

امام موسی صدر نیز در مصاحبه ای که در سال 1969 میلادی انجام داده گفته است: « این‌ آیه‌ از یک ‌سو تعدد همسران‌ را مشروط‌ به‌ ترس‌ از اجرا نشدن‌ عدالت‌ در مورد یتیمان‌ ذکر می‌کند و، از سوی‌ دیگر، آن‌ را به‌ ضرورت‌ اجرای‌ عدالت‌ در میان همسران‌ مقید می‌گرداند. شکی‌ نیست‌ که به‌ سبب‌ جنگ‌های‌ صدر اسلام‌ و شهادت‌ مردان، نگرانی‌ آن‌ وجود داشت‌ که‌ ایتام قربانی بی‌عدالتی شوند. در چنان‌ احوالی، پدیده‌ تعدد زوجات امری پسندیده برای سرپرستی ایتام و مادران آنان بود و این بنابر اصطلاح‌ فقها، یکی‌ از موارد جواز تعدد زوجات‌ است. بنابراین، تعدد زوجات‌ حکمی‌ ثابت‌ و مربوط‌ به‌ اوضاع اجتماعی‌ یا خانوادگی‌ معین است. غیر از این، شرط‌ دیگر همان‌ برقراری‌ عدالت‌ در بین‌ زنان‌ است‌ و این‌ مسئله‌ای‌ دشوار و پیچیده‌ است‌ که‌ برحسب‌ تحول‌ جوامع‌ و نیازهای‌ زنان‌ و سطح‌ آگاهی‌ و میزان‌ نیازشان‌ به‌ ازدواج‌ تغییر می‌کند. در بیشتر اوقات‌ شوهر نمی‌تواند از عهده‌ حقوق‌ بیش‌ از یک‌ زن‌ برآید. بدین‌ترتیب، می‌بینیم‌ که‌ این‌ حکم‌ اسلامی‌ دستوری‌ است‌ که‌ موجبات‌ پیشرفت‌ در جوامع‌ را نیز در خود دارد.»
علاوه بر تفاسیر قرآنی، محمد عبده و شاگردان وی و همچنین سید قطب، محمد محمد المدنی، محمد شحرور و... نیز همگی به وجود یک معضل اجتماعی در زمان نزول آیات اشاره کرده اند.(ن.ک: مهریزی، شخصیت و حقوق زن در اسلام)

ب) چرا بخش نخست آیه سوم(یعنی شرطی که در ابتدای آیه ذکر شده) در استنباط حکم جواز مطلق، مورد توجه قرار نمی گیرد و فقط به بخشی از آیه، یعنی «فانکحوا...» استناد می شود؟ اساسا جایگاه این شرط موجود در آیه، در استنباطات موجود در کتب فقهی کجاست؟

ج) ربط میان شرط (و إن خفتم...) و جواب آن (فانکحوا...) چیست؟ به نظر می رسد فقدان نگاه تاریخی در تفسیر این آیات، حتی برخی از مفسران نامدار شیعه را نیز به بیراهه برده است.(پرداختن به این مسأله ما را از هدف اصلی نوشتار دور می سازد.) تا آنجا که مجبور شده اند تحریف قرآن را بپذیرند و بگویند ثلث آیات قرآن میان این شرط و جواب آن حذف شده یا آن که بگویند این آیه نصف آیه ای دیگر و در بخشی دیگر از قرآن است و بدین ترتیب، ساختار قرآن و حجیت آن را با مشکل مواجه کرده اند. برخی نیز این آیه را جزو متشابهات به شمار آورده اند.  آیا پرداختن به بافت تاریخی نزول آیات و همچنین توجّه به «سیاق» آنها آسان تر و کم هزینه تر از ساقط کردن قرآن از حجیت نیست؟

در هر صورت، ویژگی مشترک خوانش های جدید از این آیات آن است که هیچ یک، چند همسری را بی قید و شرط و به صورت مطلق نمی دانند. اما در این بین به نظر می رسد آراء برخی همچون نصر حامد ابوزید در کتاب «دوائرالخوف فی خطاب المرأة» که جواز تعدد زوجات را یکسره نفی کرده و معتقدند که این حکم کارکرد خود را از دست داده و منقضی شده است نیز صحیح نباشد. بلکه به نظر می رسد امروزه می توان به وسیله آن، زندگی زنان بی سرپرست و فرزندانشان را سامان بخشید و در این صورت است که مسأله دیگر رنگ و بوی «جنسی» نداشته و کارکردی «اجتماعی» پیدا می کند و تنها کسانی که قادر به رعایت شروط و همچنین تأمین معیشت خانواده هایی از این قبیل هستند می توانند نسبت به این امر اقدام نمایند. آنچه در این نوشتار آمد گرچه در نگاه فقه «قواعد محور» و بی توجه به «اهداف شریعت» نا مأنوس و بی اعتبار است اما لااقل می تواند نشان دهد که امکان خوانش های گوناگون و کاربردی از متون دینی همواره فراهم است و چشم بستن بر این مهم، تنها موجب ارائه تصویری ناقص از دین می گردد.

*حمیدرضا تمدن،  پژوهشگر و دانشجوی سال آخر دکتری فقه و حقوق دانشگاه امام صادق(ع)

کد خبر 1321050

منبع: خبرآنلاین

کلیدواژه: چند همسری امام موسی صدر فقه اسلامی مراجع تقلید حوزه علمیه روحانیت روحانیون طلاب روشنفکری تیم ملی فوتبال ایران حسن روحانی ایالات متحده آمریکا قوه قضاییه باشگاه پرسپولیس لیگ برتر نوزدهم آلودگی هوا زلزله دونالد ترامپ استان لرستان

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.khabaronline.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «خبرآنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۵۷۹۲۴۳۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

شخصیت و جایگاه حضرت حمزه سید الشهدا(ع) و عزاداری برای او به دستور رسول الله(ص)

حمزه(ع) یکی از شخصیت‌های بزرگ تاریخ اسلام است. ایثار، جهاد، هجرت و دفاع جانانه‌اش از پیامبر (ص) در مکه بی‌بدیل است و از نظر مفسران اسلامی آیاتی در قرآن در شأن آن حضرت نازل شده است. از جمله «وَالَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللّه، وَالَّذِینَ آوَوا وَنَصَرُوا أُوْلَئِکَ هُمْ الْمُؤْمِنُونَ حَقّا لَهُمْ مَغْفِرَةٌ وَ رِزْقٌ کَرِیمٌ» در شأن او و جمعی دیگر از مخلصان اصحاب پیامبر(ص) است. آیات زیادی در قرآن در شأن اوست که مفسرین ذیل آیات اشاره نموده‌اند اما آیه السابقون السابقون اولئک المقربون و چند آیه دیگر به تصریح برای تبیین شخصیت حمزه(ع) کافی است که چه نقش بزرگی در دین در دوره دعوت و استقرار و دفاع از حریم رسول الله(ص) ایفا کرد.

آیات ایمان در شأن او و حضرت علی(ع)

حمزة بن عبدالمطلب را در رأس مؤمنان حقیقی مشاهده می‌کنیم. ایمان آوردن در وضعیت سخت، یاری‌کردن و پناه‌ دادن به رسول خدا(ص) در مقابل دشمنان آنگاه که همه مشرکان و دشمنان علیه او بسیج شده بودند و در آیه شریفه «لاَیَسْتَوِی مِنْکُمْ مَنْ أَنْفَقَ مِنْ قَبْلِ الْفَتْحِ وَ قَاتَلَ أُوْلَئِکَ أَعْظَمُ دَرَجَةً مِنْ الَّذِینَ أَنْفَقُوا مِنْ بَعْدُ وَقَاتَلُوا»، حمزه در اول این صف از مؤمنان است که قبل از فتح، جان خویش را در طبق اخلاص گذاشت.

حضرت حمزه (ع) با دشمنان به قتال و جهاد پرداخت و به خیل اولین شهدای اسلام پیوست. قتال و شهادتی که با مثله و قطعه قطعه شدن اعضای بدنش توأم شد و علف‌های بیابان بر پیکر خونینش کفن شدند. البته آیات متعدد دیگری هست که سیدالشهدا، حمزه مصداق روشن و نمودار بارزی از این آیات است.

اولین عزاداری در اسلام برای حمزه بود

پس از ایمان حمزه به پیامبر(ص) و در آمدن به جرگه دعوت‌شدگان، اسلام قدرتی گرفت و بسیاری به جهت ایمان حمزه به سوی اسلام گرویدند. شهادت او نیز برای اسلام گران بود، چون هیبتی داشت که دل دشمن را به ترس و اضطراب می‌انداخت. حمزه کسی است که پیامبر(ص) پس از شهادتش بر او بسیار گریست و زنان انصار و مهاجرین را فرمود تا برای او اقامه عزا و گریه کنند و این اولین عزاداری در اسلام برای عزیز پیامبر (ص) بود.

شهادت او فقدانی برای اسلام بود و برای پیامبر غمی جانکاه بود که هرگز جبران نشد. شیخ صدوق در ضمن حدیث مفصلی از سلمان نقل می‌کند: «در ایام بیماری رسول خدا(ص) در روزهای آخر زندگی، حضرت فاطمه زهرا(س) وقتی ضعف شدید را در پدر بزرگوارش دید گریست. رسول خدا(ص) برای تسلی و آرامش دخترش از عنایات و برکات خداوند بر اهل بیت (ع) سخن گفت.

حمزه سیدالشهدا اول است

در اسلام دو سید الشهدا هست یکی حمزه(ع) و دومی امام حسین(ع) هر یک از این دو شهید در حیات اسلام به نوعی نقش تعیین کننده دارند. پیامبر اکرم(ص) در گفتگو با دخترش فاطمه زهرا(س) بخشی از نعمت‌های خدا را که بر این خاندان ارزانی داشته است برشمرد تا بدین جا رسید: دخترم! ما اهل بیتی هستیم که خداوند 6 صفت و ویژگی را بر ما عطا کرده است که بر هیچ یک از گذشتگان و آیندگان عطا نکرده است. زیرا پیامبر ما سید انبیا و مرسلین است و آن پدر تو است و وصی ما سید اوصیا است و آن همسر تو است و شهید ما سیدالشهدا است و آن حمزة بن عبدالمطلب عموی پدر تو است. فاطمه(س) گفت: ای فرستاده خدا، آیا او فقط سید شهیدانی است که با وی به شهادت رسیده‌اند؟ پیامبر فرمود: نه، بلکه او سید شهدای اولین و آخرین، به جز انبیا و اوصیا است.

و در ادامه فرمود: ما فرزندان عبدالمطلب، سروران اهل بهشتیم. رسول الله، حمزه سیدالشهدا، جعفر ذوالجناحین، علی، فاطمه، حسن، حسین و مهدی (عج)، با اینکه پیامبر (ص) بیش از هفت عمو داشت، اما عمویی چون حمزه و ابوطالب نداشت، ابوطالب در دوره حیات خود و با تقدیم فرزندان خود به محضر پیامبر از دین حمایت کرد تا او زنده بود، کسی جرأت اذیت حضرت را نداشت. به همین خاطر سال وفاتش عام الحزن پیامبر بود. حمزه پس از ابوطالب بزرگ‌ترین پشتیبان پیامبر (ص) بود، لذا فرمود: «اَحَبّ اِخوانی اِلَیَّ علّی بن أبیطالب و أحَبّ أعْمامی‌ اِلیَّ حَمْزَة»؛ محبوب‌ترین برادرانم علی بن ابیطالب و محبوب‌ترین عموهایم حمزه است.

نام حمزه محبوب‌ترین ‌ها

یکی از اصحاب پرسید: یا رسول الله! خداوند فرزندی عنایت کرده نامش را چه بگذارم. فرمود: «سَمِّهِ بأحَبِّ الأسماء اِلیّ حَمْزه»، نام او را که همنام محبوب‌ترین نام‌ها نزد من است بگذار و آن حمزه است. ابن حجر عسقلانی نقل می‌کند که رسول خدا(ص) چون در کنار جسد مُثله شده عمویش حمزه نشست، خطاب به وی چنین فرمود: «رَحِمکَ اللّه أی عمّ، لَقَدْ کُنتَ وَصُولاً لِلرَّحِمِ فَعُولاً لِلْخیرات»، ای عمو! خدای رحمت کند تو را که در صله رحم و انجام‌دادن کارهای نیک فعال و کوشا بودی.