تاریخچه «صحن انقلاب» یکی از خاص‌ترین نقاط حرم امام رضا (ع)/ «صحن عتیق» قدیمی‌ترین صحن حرم منور رضوی +تصاویر
تاریخ انتشار: ۱ فروردین ۱۳۹۹ | کد خبر: ۲۷۳۲۸۲۰۵
همزمان با شیوع ویروس کرونا و کم شدن سفرها در سطح کشور به نقاط مختلف حرم مطهر رضوی سر زده و قصد داریم از طریق خواندن سطور مختلف فرشته خیال در آن حریم امن به پرواز درآوریم.
به گزارش خبرنگار حوزه معارف اسلامی گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا، فرا رسیدن ایام نوروز برای بسیاری از ایرانیان فرصتی برای مسافرت و گردش را فراهم می‌کند.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
امسال اما آخرین عید نوروز قرن چهاردهم هجری شمسی همزمان با شیوع ویروس منحوس کرونا در سراسر دنیا و به ویژه ایران شده و همین موضوع سبب ساز قرنطینه خانگی و کاهش چشمگیر مسافرت‌ها تا نزدیک صفر شده است. بر همین اساس گروه فرهنگ و هنر خبرگزاری آنا تصمیم دارد هر روز صبح به معرفی گوشه‌ای از بهشت آستان مقدس رئوف اهل بیت حضرت علی بن موسی الرضا علیه آلاف تحیه و ثنا بپردازد و روح مخاطب را بدین وسیله به سمت قبله هفتم روانه کند. با ما در پرونده «باز هم زائرتان نیستم از دور سلام» همراه باشید، تا در دومین شماره این پرونده سری بزنیم به صحن انقلاب و بیشتر با آن آشنا شویم.
صحن انقلاب برای بسیاری از زائران همراه است با خاطرات فراوان، از نقاره زدن‌ها تا سقاخانه اسماعیل طلایی، از پنجره فولاد تا ایوان طلای حضرت. صحن انقلاب که نام‌های دیگری همچون «صحن سقاخانه»، «صحن کهنه» و «صحن عتیق» نیز دارد یکی از شلوغ‌ترین نقاط حرم مطهر رضوی به شمار می‌رود که از جنوب و از طریق ایوان طلا به مضجع نورانی حضرت منتهی میشود، بست‌های شیخ طوسی، شیخ حر عاملی و طبرسی جهات دیگر این صحن را احاطه کرده‌اند. ضمن آنکه ورودی زیرزمین حرم یا همان رواق دارالحجه نیز در کنار ورودی‌های این صحن قرار دارد.
این صحن، اولین و قدیمی‌ترین صحنی است كه در قسمت شمال حرم مطهر بنا شده است و شاید فقط خدا بداند که چه خاطراتی از کرامات حضرت رضا علیه السلام به زائران را به خود دیده است. نقل است که در گذشته‌های بسیار دور نهر آبی از میانه این صحن عبود می‌کرده که البته تصاویری از آن هنوز باقی مانده است.
ضلع جنوبی صحن انقلاب اسلامی، در اواخر دورۀ تیموریان و اساس ایوان طلا، در عهد «سلطانحسین بایقرا» بنا شده و ضلع‌های شمالی و شرقی و غربی آن نیز در عهد «شاه عباس صفوی»، احداث و تكمیل شده است. صحن کهنه، چهار ایوان، دوازده صفّه، چهل حجره و ایوان كوچك در طبقۀ ّ اول و چهل حجره در طبقۀ ّ دوم دارد. مساحت این صحن، 6هزار و702 مترمربع است.
چهار ایوان زیبا و خاطره انگیز در صحن انقلاب
چهار ایوان بزرگ و زیبا در ورودی‌های صحن انقلاب اسلامی واقع شده‌اند که هریک تاریخچه‌ای بخصوص برای خود دارند.
ایوان شمالی که ایوان عباسی نیز نامیده میشود، با 50/22 متر ارتفاع، در سال 1021 هجری قمری بنا شده است. بر فراز ایوان عباسی، گلدستۀ طلایی حرم وجود دارد كه مربوط به دورۀ نادرشاه افشار است.
در میان ایوان عباسی که مقابل ایوان طلایی واقع شده، صفه‌ای به شکل محراب و چهار غرفه قرار گرفته است. دو ممر کوچک درونی هم به عنوان محل آمد و شد زائران از خیابان طبرسی به صحن انقلاب وجود دارد.
ازاره ایوان با سنگ‌های مرمر کرم رنگ پوشیده شده و دیوارهای بالای این ازاره تا نزدیکی سقف، ترکیبی از روزگار قاجار را دارد و مربوط است به تعمیرات آن دوران، اما کاشیهای سقف و مقرنس‌ها رنگ و ترکیب دوره صفوی را نشان می‌دهد.
طاق‌نمای ایوان عباسی به شیوه طاق‌نمای تزئینی است و در میانه آن شبه‌ستونی با نقشی مارپیچ و کتیبه‌ای با نام محمد شاه قاجار جای گرفته است. کتیبه‌هایی که به خط زیبای محمدرضا اصفهانی در تاریخ 1059 ورودی‌ها را زینت داده‌اند، حکایت از بذل توجه خاص این شاه است.
ارتفاع ایوان غربی یا همان ایوان ساعت، 24متر است و ساعت بزرگی كه بر روی آن قرار دارد، در 1336 هجری شمسی نصب شده است. زنگ این ساعت هر یک ربع یکبار به صدا در می‌آید و همچنین در راس هر ساعتی به تعداد همان ساعت نیز زنگ متفاوتی را به صدا در می‌آورد. شاید کمتر زائری باشد که صدای زنگ این ساعت را نشنیده باشد.
در پیشانی ایوان غربی، کتیبه‌ای به خط ثلث بر زمینه لاجوردی رنگش «آیت الکرسی» را به خطاطی محمد حسین مشهدی شامل میشود. در حاشیه سر در ایوان هم سوره «هل اتی» یا همان سوره انسان به خطی خوش از محمد حسین مشهدی مکتوب است. در شمال و جنوب این سر در، دو ترنج، نام معمارباشی و کاشی‌پز را نشان می‌دهند و در زیر ترنج‌‌ها نوشته شده:
«ای دل غلام شاه جهان باش و شاد باش * پیوسته در حمایت لطف اله باش
قبر امام هشتم و سلطان دین رضا * از جان ببوس و بر در این بارگاه باش».
ایوان شرقی صحن انقلاب همان ایوان نقاره است، ایوانی که خادمانی که وظیفه نقاره‌زنی را به عهده دارند، آوای خوش و خاطره‌انگیز نقاره را بر فراز آن جاری می‌کنند و می‌نوازند. ارتفاع این ایوان نیز 26 متر است.
این ایوان از بناهای باشکوه دوران عباسی است که همانند ایوان غربی و درست به قرینه آن ساخته شده است. در پیشانی ایوان به خط ثلث جلی، آیه مبارکه نور و در دور سردر آن از درون صحن، سوره «مزمل» نگاشته شده است. نام خطاط این اثر چشم‌نواز، محمد حسین الشهید المشهدی است و تاریخ 1261 در پایان کتیبه به چشم می‌خورد.
بر حاشیه داخلی ایوان و دور تا دور آن، روایتی از قول پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله در مورد آیۀ شریفه «قل لا أسألکم علیه اجراً الا المودة فی القربی» کتیبه شده‌است.
زینت بخش درون ایوان نیز حدیثی از امام صادق علیه السلام در مورد امام رضا علیه السلام است. در اطراف سر در خارجی ایوان به سمت بست، در کتیبه‌ای صلوات بر چهارده معصوم نوشته شده است.
ایوان طلا قدیمی‌ترین ایوان حرم
ایوان جنوبی، همان ایوان طلاست كه با 21 متر ارتفاع به دستور امیر علی شیر نوایی، وزیر سلطان حسین بایقرا در سال 872 هجری قمری ساخته شده است. چون بدنۀ این ایوان در زمان نادرشاه و در سال 1148 هجری قمری با خشت‌های طلا، طلاکاری شده است به ’ایوان نادری‘ نیز معروف است.
در پیشانی ایوان طلا کتیبه‌ای به خط محمد رضا امامی وجود دارد که تاریخ احداث بنا را در بردارد. صاحب کتاب تاریخ عالم آرای عباسی که معاصر شاه عباس نیز بوده، نوشته است: «شاه عباس که در سال 1021 هجری قمری به قصد زیارت به مشهد مشرف شد، اقدام به احداث نیمه شمالی و تکمیل بنا نمود و با کاشیهای معرق و نفیس بیاراست».
در ادامه و در سال 1095 هجری قمری شاه عباس دوم مجدداً صحن را به‌طور کامل تعمیر کرد. تاریخ تعمیر بنا و نام او بر کاشی نفیس، در پیشانی ایوان شمالی صحن یا همان ایوان عباسی دیده میشود که در پایان آن نوشته شده: "کتبه محمدرضا الامامی سنه 1095 هـ.ق".
بعد از پیروزی انقلاب اسلامی هم دستی به سر و روی سر درها و ایوان‌‌های بزرگ صحن کهنه کشیده شد و مراحل مرمت آن انجام شد و همچنین سنگ کف صحن نیز تعویض شد.
پنجره فولاد محلی برای آنها که گره به کارشان افتاده است
صحن انقلاب در روزگار پادشاهان صفویه و افشاریه و قاجاریه گسترش یافته و به شكلی چشم نواز تزیین شده است. پنجره فولاد معروف حرم مطهر نیز در این صحن قرار دارد.
امروزه پنجره فولاد تبدیل به محلی برای عرض خالصانه حوائج و خواسته‌های زائران از امام هشتم علیه السلام شده است و در این بین بیماران مختلفی در کنار آن همیشه به چشم می‌خورند که چشم انتظار یک نگاه لطف از حضرتش هستند.
سقاخانه اسماعیل طلایی جایگاهی به یاد سقای کربلا
سقاخانه اسماعیل طلایی نیز یکی از نقاط بسیار پر توجه و خاطره انگیز حرم امام رضا علیه السلام است. این سقاخانه درست در مرکز صحن انقلاب و در مقابل هر چهار ایوان بلند این صحن قرار گرفته است.
سنگاب یا همان منبع آب اين سقاخانه که سه کر آب یعنی چیزی در حدود ۱۱۳۰ لیتر ظرفیت دارد، از سنگ مرمر يكپارچه ساخته شده و به دستور نادرشاه افشار، از هرات به مشهد آورده شده است.
در دو مطلب از این پرونده به صورت مفصل به پنجره فولاد صحن انقلاب و سقاخانه اسماعیل طلایی اشاره خواهد شد.
انتهای پیام/4139/
منبع: آنا
کلیدواژه: حرم شناسی صحن انقلاب صحن عتیق تاریخچه حرم امام رضا رضا علیه السلام صحن انقلاب ایوان عباسی پنجره فولاد چهار ایوان ایوان طلا هجری قمری حرم مطهر کتیبه ای شاه عباس
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت ana.press دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «آنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۷۳۲۸۲۰۵ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
نقاره‌نوازی؛ آیینی کهن در حرم امام رضا (ع) /۲/
ایسنا/خراسان رضوی میراث آیینی ایران زمین، مهمترین و شاخص‌ترین بخش شکل‌دهنده به موسیقی سنتی محسوب میشود و متاسفانه با فراموشی برخی مراسم و آیین‌ها نقش و کاربرد خود را از دست داده و به بوته فراموشی سپرده شده است.
یکی از میراث آیین ایرانی در حوزه موسیقی، نقاره‌نوازی است که همچنان شاهد اجرای این سنت آیینی در حرم رضوی هستیم. در گزارش پیشین تاریخچه‌ای از این سنت دیرپای در بارگاه رضوی را معرفی کردیم و در این گزارش اطلاعات بیشتری درباره وظایف آن ارائه خواهیم کرد.
وظایف نقاره‌خانه
وظیفه نقاره‌خانه در دوره‌های مختلف متفاوت بوده است اما در مجموع می‌توان آن را در چند قسمت تقسیم کرد:
اعلان ساعت طلوع و غروب خورشید
همانگونه که پیش از این ذکر شد، اصلی‌ترین دلیل نقاره‌نوازی اعلام ساعات طلوع و غروب خورشید بوده است. متأسفانه در اسناد دوره صفویه، افشاریه و قاجاریه اشاره‌ای به زمان نقاره‌نوازی به جز ایام ماه رمضان نشده است. البته برخی منابع قاجاری اشارات مختصری در این باب دارند اما به نظر می‌آید رسم نوبت‌نوازی که هم اکنون رایج است به‌عنوان شیوه‌ای ثابت نسل به نسل از گذشته تا به امروز ادامه یافته است. امروزه به جز ایام سوگواری همچنین در ماه‌های محرم و صفر که نقاره‌نوازی کاملاً تعطیل است، روزی ۲ مرتبه پیش از طلوع و غروب آفتاب به مدت ۲۰ دقیقه نقاره نواخته میشود.
نقاره‌نوازی در سحرهای ماه رمضان نیز سنتی دیرینه است که به رغم صراحت اسناد با توجه به شواهد موجود سابقه آن را می‌توان به دوره صفویه رساند. در واقع با توجه به هزینه‌های صورت گرفته برای روشنایی نقاره‌خانه که تنها در ماه رمضان در اسناد دیده میشود، می‌توان نتیجه گرفت که نقاره‌چیان در شب‌ها و سحرهای ماه رمضان مشغول کار بوده‌اند. در دوره افشاریه نیز این رسم ادامه یافت ولی جزئیات آن بر ما پوشیده است و در دوره قاجاریه به‌طور رسمی نقاره‌خانه برنامه‌های ویژه‌ای به مناسبت ماه رمضان بر عهده داشت.
گرامیداشت اعیاد و جشن‌ها
نقاره‌نوازی در روزهای جشن و اعیاد یکی از وظایف نقاره‌چیان است. در جشن‌ها و اعیادی نظیر عید غدیر، عید قربان عید فطر، میلاد پیامبر(ص)، میلاد حضرت علی (ع)، میلاد امام حسین (ع)، میلاد امام زمان و به خصوص تولد امام رضا (ع) نقاره نواخته می‌شد.
پیام‌رسانی
نقاره‌نوازی به رساندن پیام‌های گوناگون اشاره دارد. نقاره‌چیان معمولا در زمان‌های مشخصی سازهای خود را به صدا در می‌آوردند، در اوقات غیر معمولی که اقدام به این کار می‌کردند، نشان از رویدادهای خاصی بود. هنگام شفای بیماران در حرم امام رضا (ع) از دیگر اوقاتی است که دست کم از دوره قاجار به مناسبت آن نقاره‌نوازی انجام شده است.
شیوه و ذکر نقاره‌نوازی
به دلیل فقدان مدارک مستند مشخص نیست آهنگی که نقاره‌چیان در گذشته در نقاره‌خانه آستان قدس می‌نواختند به چه صورت بوده اما مسلم است به مرور زمان ریتم مشخصی یافته که نسل به نسل منتقل شده است. امروزه نقاره‌چیان برای آغاز مراسم نقاره‌نوازی در ۲ صف قرار می‌گیرند.
طبل‌نوازان در سمت راست نقاره‌خانه و بر روی صندلی می‌نشینند و طبل‌ها را روی پایه‌های فلزی قرار می‌دهند. کرنانوازان نیز در سمت چپ نقاره‌خانه می‌ایستند. آنگاه سرنواز ابتدا و با آهنگ سلطان دنیا و عقبی، علی بن موسی الرضا(ع) می‌نوازد. در ادامه بقیه کرنانوازان، معروف به پس‌نواز، با کرنا هماهنگ پاسخ می‌دهند، امام رضا (دو مرتبه)، مجدداً سرنواز با کرنا به طرف گنبد اشاره می‌کند و می‌دمد امام رضا (سه مرتبه) و پس‌نوازان جواب می‌دهند؛ غریب رضا (دو مرتبه).
در دست دوم سرنواز می‌دمد: مولی، مولی، مولی، علی بن موسی الرضا (ع)، پس نوازان پاسخ می‌دهند، رضاجان (سه مرتبه) و سرنواز سر کرنا را به طرف گنبد طلا می‌گیرد و ذکر می‌گوید: یا امام غریب یا امام رضا (ع)، پس‌نوازان جواب می‌دهند رضا جان (سه مرتبه).
در دست سوم سرنواز می‌دمد: دوره دوران امام رضاست، دادرس بیچارگان. پس‌نوازان جواب می‌دهند، ای دادرس درماندگان و زمانی که پس‌نوازان می‌خواهند کرنا خود را کنار بگذارند. سرنواز می‌گوید: دادرس و طبال‌ها با شدت بیشتر بر طبل‌ها می‌کوبند. باید توجه داشت طبل‌ها ذکری ندارند و فقط به‌عنوان هم‌نوازی از شروع تا خاتمه با کرناها همراهی می‌کنند.
امروزه نقاره را ۲ دفعه در روز می‌زنند و هر دفعه به مدت ۲۰ دقیقه یکی قبل از طلوع آفتاب تا هنگام طلوع خورشید و دیگری قبل از غروب آفتاب تا هنگام غروب آن، که به آن خدمت معمولی می‌گویند در اعیاد مذهبی نیز ۲ دفعه نقاره نواخته میشود؛ یک بار شب قبل از آن و بار دیگر در روز عید.
در ماه رمضان به جز ایام شهادت امام علی (ع) و شب‌های قدر، نقاره‌خانه ۲ نوبت در سحر به صدا در می‌آید که به آن نقاره سحر می‌گویند؛ یک مرتبه حدود ۲ و نیم ساعت مانده به اذان صبح و بار دیگر یک ربع مانده به طلوع آفتاب نواخته میشود. نقاره غروب را نیز یک ربع مانده به غروب آفتاب به مدت نیم ساعت می‌نوازند. در عید نوروز هنگام تحویل سال نقاره می‌زنند و این نقاره را نقاره عید می‌نامند. در ایام سوگواری و شهادت ائمه (ع) و در ماه‌های محرم و صفر مانند گذشته نقاره‌نوازی انجام نمی‌شود.
مکان نقاره‌خانه
در سال ۱۳۳۷ نایب التولیه وقت آستان قدس، سید فخرالدین شادمان دستور ساخت نقاره‌خانه جدیدی را صادر کرد و به منظور انجام این کار ابتدا ساختمان قدیم تخریب و طاق سردر تعمیر اساسی شد در این زمان به‌طور موقت ابتدا چندی بر بالای سردر با ایجاد داربستی به مدت سه سال بر بالای ایوان عباسی نقاره نواخته می‌شد.
با تغییر نایب التولیه مدتی کار احداث بنای جدید متوقف شد، اما سرانجام در زمان محمد مهران، نایب التولیه جدید عملیات ساختمانی آن به پایان رسید، ساختمان جدید واقع بر بالای ایوان شرقی صحن انقلاب در ۲ طبقه ساخته شد، طبقه اول برای انبار و گذاشتن وسایل نقاره‌زنی و طبقه دوم به منظور استقرار نقاره‌زنان در نظر گرفته شد که با پلکان آهنی از طبقه اول به آنجا رفت‌وآمد می‌کنند. ارتفاع این ۲ طبقه ۹.۵ متر و قاعده آن ۶.۱۸ در ۳۰ متر است.
در نمای خارجی بر لبه سقف سه ردیف مقرنس از کاشی معرق و بر بالای آن در لبه بام کنگره‌ای معرق به رنگ فیروزه‌ای دور تا دور آن دیده میشود. نمای بیرونی نقاره‌خانه با کمک طاق‌نماهای زیبا و با خوانچه‌بندی به وسیله کاشی معرق تزیین شده است. ساختمان مذکور تحت نظارت مهندس بیوک قهرمانی و به معماری حاج احمد بیوکی ساخته شد. تنظیم مقرنس‌ها و سایر امور ساختمانی نیز بر عهده حاج صادق رأفتی و طرح کاشیهای معرف به قلم محمد حسن رضوانی بوده است. این ساختمان تاکنون چند بار مرمت جزنی شده است ولی همچنان با استحکام و به‌عنوان جایگاه نواختن نقاره روزانه چشم هر زائری را به سمت خود جلب می‌کند.
علت دقیق نقاره‌نوازی در حرم امام رضا (ع) مشخص نیست در توضیح این موضوع دیدگاه‌های گوناگونی ارائه شده است؛ داشتن عنوان ولایتعهدی برای امام رضا (ع) و جایگاه سیاسی ایشان؛ لزوم پاسداشت حرم رضوی در طول دوره‌های مختلف به وسیله نیروهای نظامی و استفاده آنان از نقاره‌خانه بزرگداشت بارگاه امام رضا؛ لزوم نوبت‌نوازی و یادآوری اوقات شرعی با توجه به جایگاه مذهبی حرم رضوی ازجمله دلایلی می باشد که در این خصوص بیان شده است.
آیین نقاره‌نوازی در حرم رضوی به‌عنوان سنتی چند صد ساله، در این بارگاه مقدس همه روزه در هنگام طلوع و غروب خورشید نواخته میشود. در خصوص آغاز نقاره‌نوازی در حرم رضوی به دلیل سکوت منابع و فقدان اسناد نمی‌توان تاریخ دقیقی تعیین کرد و به نظر می‌رسد با افزایش اعتبار مذهبی بارگاه مطهر امام رضا (ع)، وجود نقاره‌خانه به خصوص برای نوبت‌نوازی در این مکان مقدس ضروری بوده است. نکته جالب توجه نذر برخی سازها به نقاره‌خانه به ویژه از سوی شیعیان هند است. موضوعی که گویای جایگاه ویژه نقاره‌خانه حتی برای زائران غیر ایرانی است.
برگرفته از کتاب «تاریخ نقاره‌خانه رضوی»؛ نویسنده، زهرا فاطمی مقدم
انتهای پیام
حریق گسترده انبار کالا در میدان مهارت + فیلم