۴۰۰ سال قدمت اسناد معماری و مرمت در جای جای آستان متبرک امام رضا(ع)
تاریخ انتشار: ۴ اردیبهشت ۱۴۰۰ | کد خبر: ۳۱۶۸۹۵۶۳
به گزارش گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد، در تقویم رسمی کشور، سوم اردیبهشت ماه، روز بزرگداشت شیخ بهائی و روز معماری نامگذاری شده است، به همین دلیل و به جهت بررسی برخی از اسناد معماری و تعمیرات حرم مطهر امام رضا (ع) و اماکن متبرکه رضوی به سراغ مرکز اسناد آستان قدس رفته ایم، جایی که اسناد مهمی مربوط به معماران و فعالیتهای معماری در حرم مطهر دارد و گواهی است از ارادت و عشق وعلاقه معماران به خدمت در خانه خورشید.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمیشوند!
بهترین کار این بود نزد کارشناس مسئول بخش نمایه سازی و مستند سازی اسناد در مدیریت امور اسناد ومطبوعات آستان قدس رضوی برویم و با او گفت و گو بنشینم، اعظم نظرکرده که کارشناس ارشد رشته تاریخ است و کتاب «گزیده اسناد معماری و تعمیرات حرم و اماکن متبرکه رضوی (از صفویه تا قاجاریه) را تالیف کرده، در گفت و گو با ما اطلاعات شنیدنی درباره اسناد مرتبط با این موضوع ارائه کرده است.
از بی نظیرترین مجموعههای اسنادی ایران
اسناد مربوط به معماری و تعمیرات انجام شده در حرم مطهر است از جمله اسناد مهم و منحصر به فردی است که اطلاعاتی جالبی درباره ساخت، توسعه و تعمیرات مکانهای داخلی حرم مطهر و اماکن متبرکه دارد؛ بررسی پیشینه تاریخی و ساختار اداری آستان قدس رضوی در حوزه ساخت و سازهای اماکن متبرکه رضوی نشان از قدمت این فعالیتها دارد؛ این اسناد منحصر به فرد که اسنادی مربوط به دورههای صفویه، افشاریه و قاجاریه است، یکی از بی نظیرترین مجموعههای اسنادی در ایران است که نشان دهنده نظم و انضباط در انجام جزئیات امور بخشهای گوناگون حرم و اماکن متبرکه رضوی، سلسله مراتب اداری از معمارباشی تا متولیباشی، شناخت سبکها، اسلوب، ابزار و مصالح به کار رفته در ساخت و سازها و میزان هزینههای انجام شده در هر قسمت از این مجموعه عظیم و شاهکار هنری است.
۳۲۰۰سند مربوط به معماران حرم
بیش از ۳۲۰۰ سند مربوط به معماران حرم مطهر رضوی در مدیریت اسناد و مطبوعات آستان قدس رضوی وجود داد که قدیمیترین آنها متعلق به سال ۱۰۱۰ هجری قمری در دوره صفویه و مربوط به پرداخت مواجب به کارکنان بوده و نام معمار آستانه مقدسه هم در بین آنها به چشم میخورد، این سند به شماره ۴/۲۷۵۱۲ در مرکز اسناد، موجود است.
«استیفانامچه»، «اوارجه» و «روزنامچه» چیست؟
در بررسی اولیه همین اسناد میتوان دریافت در ساختار اداری دوره صفویه دایرهای وجود داشت، موسوم به «دایره توجیه» که مرکز پرداخت بود و آنچه در این دایره ثبت میشد «توجیهات» نامیده میشد؛ دراین دفاتر، مخارج مربوط به تعمیرات کلی و جزئی، پرداخت اجرت، دستمزد ومواجب به افرادی مثل: معمار، بنا، فعله، نقاش، کاشی کار، کاشی پز، آجرپز، آجرکار و نیز محل پرداخت آنها ذکر میشد؛ در بیشتر این اسناد انجام تعمیرات در قالب استیفانامچه به معماران دیوانی که به طور عمده از قم و اصفهان بودند و ماموریت انجام تعمیرات در حرم رضوی و مسجد جامع گوهرشاد را به عهده میگرفتند، واگذار میشد.
استیفانامچه دفتری بود که قراردادهای مقاطعه کاری انجام تعمیرات مربوط به اماکن متبرکه رضوی ومسجد گوهرشاد، صورتی از هزینههای انجام، ریز جزئیات تعمیرات و ساخت و ساز و مهر و تایید مستوفی سرکار آستانه در آن ثبت و ضبط میشد. در مجموعه اسناد حاضر، دفتر دیگری به نام دفتر «اوارجه» وجود دارد که به معنای دفتر ثبت یا دفتر هزینه و درآمد است. در بخش مربوط به گزارشهای معماری در دفاتر اوارجه، اغلب اطلاعاتی از تعمیر و ساخت اماکن متبرکه، چگونگی پرداخت اجرت و دستمزدها، خرید مصالح ساختمانی و مکانهای انجام تعمیرات به تفکیک ثبت شده است.
عمده هزینههای این دفاتر به صورت مقاطعه کاری به معمارباشیان دیوان پرداخت میشده است، تنظیم این دفاتر به صورت سالانه تهیه شده است و معرف گردش مالی آستان قدس در طول یک سال شمسی است؛ روزنامچه نیز عنوان دفتری بود که درآن تمامی محاسبات به صورت روزانه ثبت و نوشته میشد. در دفاتر روزنامچه، گزارش صورت جمع وخرج یا هزینههای تعمیرات و ساخت و ساز در حرم و اماکن متبرکه در طول روز تهیه و سپس به صورت ماهانه تقسیم بندی میشد. دفاتر اوارجه و توجیهات از جمله منابع ارزشمند درباره وضعیت وتشکیلات آستان قدس رضوی، در محدوده زمانی بین دوره شاه عباس اول صفوی، تا اواخر دوره قاجار است.
معمارباشیها و مشاغل مرتبط با معماری
مطابق این اسناد، اصلیترین شغل در حوزه تعمیرات شغل معمار باشی است. «معمارباشی» از جمله مشاغلی است که در بیشتر این اسناد به عنوان شغل اصلی انجام تعمیرات یاد شده است، معمولاً استیفانامچههای تعمیرات باید به تأیید معمارباشی میرسید، البته اگر استیفانامچه به صورت قرارداد مقاطعه کاری به معمار سرکار دیوان اعلی سپرده میشد هزینههای آن میبایست به تأیید مستوفی سرکار آستانه و متولی باشی فیض آثار میرسید.
اگر هم استیفانامچه با معمار آستان قدس منعقد میشد باید سرکاردار عمارات و ناظر کل آن را تأیید نهایی میکردند؛ استاد محمدصادق معمارباشی، سرکار فیض آثار در دوره قاجاریه است که برات پرداخت مواجب وی در سال ۱۳۰۵ ق به مبلغ ۱۷ تومان نقد و ۷ خروار و ۴۰ من غلّه از موقوفات مطلقه انجام گرفته است، نکته مهم در مورد شغل معمار یا معمارباشی آن است در دوره افشاریه نادرشاه معماران و معمارباشیان و نقاشانی را از شهرهایی قم، کاشان و اصفهان به مشهد راهی کرد، به همین دلیل معماران در شمار کارکنان آستان قدس نبودند و تعمیرات در قالب استیفانامچهها به معماران خارج از حرم سپرده میشد. امّا در دورههای صفویه و قاجار این عمل به ندرت صورت گرفته و معماران و معمارباشیان از سرکار فیض آثار هستند و خود مسئول تهیه مصالح مورد نیاز خود بودند.
بیشتر بخوانید
وقف نامه های قدیمی ویژه ماه مبارک رمضان همچنان در حرم مطهر رضوی اجرا می شودبررسی اسناد تعمیرات در دوره افشاریه نشان میدهد که گچ کاری و نقاشی مکانهای مختلف حرم در قالب استیفانامچههای توام با مسجد جامع گوهرشاد به معمارباشیان سرکار آستانه و دیوان اعلی (حکومت مرکزی) و قم و اصفهان واگذار شده است.
«معمار» دومین شغل پر کاربرد در اسناد میباشد. معمار، هنرمند کارآزمودهای است که مطابق نیاز و درخواست صاحب کار، خانهها را طرح ریزی و مصالح و مخارج تقریبی آن را تعیین میکند و درصورت توافق به تعداد لازم عمله و بنا به کار میگیرد و ساختمان را زیرنظر خودش به پایان میرساند و به صاحبکار تحویل میدهد. از جمله استادان معمار مجموعه حرم رضوی محمدباقر معمار است که در مجموعه مسجد جامع گوهرشاد در سالهای ۱۰۱۰ – ۱۰۰۸ قمری یافت میشود، نام استاد علی نقی مشهدی معمار، در جنب توحیدخانه حرم مطهر زیر آینه بزرگ با این عنوان آمده: «این ایوان زرافشان رفیع عالی به بنایی استاد علی نقی شاگرد استاد معصوم مشهدی به اتمام رسید».
هم چنین محمد شریف بن عرب معمار شیرازی که صحن کهنه آستانه مقدسه رضویه را در مشهد به سال ۱۰۵۹ تعمیر کرد از استادان معمار نام آور بود. هم چنین افرادی با نام نایب معمار سرکار، افرادی بودند که در کنار معمار باش و معما در حال اندوختن تجربیات برای آینده خود بودند که یکی از این افراد حاجی آقا نایب معمار است که در دوره قاجاریه انجام وظیفه میکرده است. مشاغلی، چون آجر تراش، گچ بر، فعله، عمله، آجرکار، گچ کار، گچ مال، آجرساب، کاشی پز، بیلدار و آهک مال، از دیگر شغلهایی هستند که در اسناد هرسه دوره به وفور از آنها یاد شده است.
از کاشی الوان تا خشت و آهک
از دیگر نکاتی که در این اسناد به چشم میخورد، مصالح ساختمانی به کار گرفته شده در معماری حرم رضوی است. کشف و به کارگیری مواد و فنون تازه و مصالح درجه یک در هیچ جای دیگر مانند مکانهای مقدس همچون حرم مطهر رضوی، مورد توجه قرار نگرفته است. آجر، گچ، کاشی الوان، کاشی معرق، سنگ، چوب، خشت وآهک، جزء مهمترین مصالح ساختمانی به کار رفته در قسمتهای مختلف حرم منور امام هشتم (ع) و اماکن متبرکه است که در هر سه دوره صفویه، افشاریه وقاجاریه مورد استفاده قرار گرفته و در اسناد تاریخی ثبت شده است.
اهمیت مرمت و ساخت اماکن، بر اساس اسناد تاریخی
گنبد مطهر، منارهها و گلدسته ها، رواق ها، گنبدهای حاتم خانی و الله وردیخان، ایوان ها، صحنها ازجمله بخشهایی است که دراین اسناد به مرمت یا ساخت آنها اشاره شده است و معیار انتخاب انها از دو جهت حائز اهمیت است. نخست به دلیل نزدیکی هرکدام به مضجع شریف رضوی و ضریح مطهر حضرت امام رضا (ع) و دیگر آنکه اماکنی که هرکدام از جهت کاربردی بودن و عملکردشان در خدمت رسانی به زائران دارای اهمیت و اعتبار خاصی هستند.
انتهای پیام//ف.ح
منبع: باشگاه خبرنگاران
کلیدواژه: آستان قدس رضوی معماری حرم مطهر رضوی اسناد و مطبوعات آستان قدس اماکن متبرکه رضوی اماکن متبرکه آستان قدس رضوی انجام تعمیرات ساخت و ساز حرم مطهر
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را بهطور اتوماتیک از وبسایت www.yjc.ir دریافت کردهاست، لذا منبع این خبر، وبسایت «باشگاه خبرنگاران» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۱۶۸۹۵۶۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتیکه در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
«وقف رضوی» راهکاری برای تحقق شعار سال 1403
وقف، یک نهاد کهن و قدیمی است که حتی پیش از اسلام وجود داشته و با زندگی مردم ارتباط مستقیم و غیرمستقیم دارد. موضوع وقف و موقوفات و بهرهمندی جامعه اسلامی از برکات وقف بر کسی پوشیده نبوده و موضوع بحث ما هم نیست، آنچه سبب شده به موضوع وقف، اثرات و برکات آن بپردازیم، بررسی این پرسش است که نهاد وقف در تحقق شعار سال 1403 که از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به عنوان «جهش تولید با مشارکت مردم» تعیین شده چه نقشی دارد؟ برای دریافت پاسخ این پرسش، پای صحبتهای مدیر توسعه وقف و مشارکتهای اجتماعی بنیاد بهره وری موقوفات آستان قدس رضوی نشستیم. حجتالاسلام والمسلمین دکتر عبدالرضا اصغری در یکی از روزهای پایانی فروردین سال جاری در دفتر کارش پذیرای خبرنگار قدس بود. وی همچنین عضو هیئت علمی رشته حقوق جزا و جرمشناسی دانشگاه علوم اسلامی رضوی است. برشهایی از این گپوگفت صمیمانه را در ادامه دنبال کنید.
ابتدا توضیحی در زمینه جنبههای مختلف مشارکت مردم در یک نهاد موقوفاتی مانند آستان قدس رضوی بیان کنید.
ابتدا باید اشاره کنم در اسلام به فعالیتهای اقتصادی در قالبهای مختلف ازجمله بیع، مضاربه، مساقات، مزارعه و... تأکید شده است. البته اقتصاد در اسلام، هدف نیست، بلکه وسیلهای است برای اداره جامعه اسلامی و انجام فعالیتهای فرهنگی، تبلیغی، دینی و... همچنین اسلام در موضوع اقتصاد تأکید بر مشارکت همه افراد جامعه دارد و خیلی هم بر اقتصاد دولتی و حکومتی تأکید ندارد، بلکه بیشتر مردم را تشویق به فعالیتهای اقتصادی و مشارکت در پروژههای اقتصادی، تولیدی و فرهنگی میکند.
از طرف دیگر، جلوههای مختلف مشارکت اجتماعی در یک نهاد موقوفاتی مانند آستان قدس رضوی میتواند در قالبهای وقف، نذر، هبه و صلح انجام شود. با توجه به تأکید رهبر معظم انقلاب بر مشارکت دادن مردم در فعالیتهای اقتصادی و تولیدی کشور، بسیج همه ظرفیتهای مردمی در جهش تولید، مردمی کردن اقتصاد و دوری دولت و حکومت از تصدیگری مستقیم، نهاد وقف یکی از جلوههای بارز مردمی کردن اقتصاد و مشارکت دادن مردم در فعالیتهای اقتصادی است، زیرا در نهاد وقف، شخص واقف، مِلک، دارایی یا متعلقات خود را از مالکیت انحصاری خود خارج کرده و آن را در اختیار جامعه اسلامی یا در قالب وقف رضوی در اختیار نهاد آستان قدس رضوی قرار میدهد تا داراییهای مزبور در حوزههای مختلف تولید، اشتغال، کشاورزی، فرهنگی، اجتماعی، مذهبی و دینی، سلامت و... قرار گیرد.
منظور شما این است وقف علاوه بر جنبههای مذهبی، دینی و اجر و پاداش اخروی، با موضوع دخالت مردم و مشارکت آنان در اداره امور جامعه و از جمله فعالیتهای آستان قدس رضوی هم مرتبط است؟
وقف دارای آثار و برکات متعددی است. به بیان دیگر، فلسفه وقف این است واقف، دارایی خود را از مالکیت خویش خارج و در اختیار نهاد وقف قرار دهد تا نیازهای مختلفی که جامعه اسلامی در هر زمان دارد، از عواید موقوفه تأمین شود. واقف، نیازهایی که در جامعه وجود دارد را سنجیده و بر مبنای آن، نیات و اهداف خود را در وقفنامه تعیین و به متولی موقوفه اعلام میکند تا برابر نیات تعیین شده، عواید موقوفه هزینه شود. نیازهای گوناگون جامعه اسلامی عبارتاند از حوزههای سلامت، فرهنگی، اجتماعی، علم و فناوری، تبلیغ و پژوهش و آموزش، حوزه خدمات رفاهی و... . وقتی تاریخ موقوفات آستان قدس رضوی را بررسی میکنیم، به این شعار میرسیم که «وقف از سوی مردم و به نام حضرت رضا(ع) برای تأمین و رفع نیازهای مردم» انجام شده است، بنابراین وقف در آستان قدس رضوی فقط برای موضوعات مرتبط با نیازهای حرم مطهر رضوی نیست، بلکه برای رفع نیازهای مختلف جامعه ازجمله سلامت، نیازهای اجتماعی (از قبیل توانمندسازی محرومان، تأمین نیازهای دانشآموزان، تسهیل ازدواج جوانان، فرزندآوری و اسکان زائران کمبرخوردار و زوجهای جوان) و... نیز میتواند باشد. البته عمران و توسعه حرم مطهر امام هشتم(ع) یعنی توسعه رواقها، صحنها و اماکن متبرکه و همچنین خدماتدهی به زائران و مجاوران بارگاه مطهر امام رضا(ع) نیز نیاز به موقوفات مرتبط با آن دارد که افراد متدین و علاقهمند به بارگاه مطهر رضوی بخشی از اموال و دارایی خود را برای این موضوع اختصاص میدهند.
یکی از موارد مهمی که در «وقف رضوی» در نظر گرفته شده، احیای امر و تبلیغ محاسن کلام اهلبیت عصمت و طهارت(ع) است که در این زمینه نیز داراییهایی وقف آستان قدس رضوی میشود.
همین جا لازم است به این موضوع اشاره کنم که در آستان قدس رضوی با شعار «همه میتوانیم واقف رضوی باشیم» شیوههای نوینی برای وقف پیشبینی شده تا همه افراد جامعه بتوانند در ارائه خدمات به جامعه اسلامی مشارکت کنند.
از جمله این شیوههای نوین «وقف مشارکتی» است. برای این امر طرحی به مردم معرفی میشود و مردم میتوانند با مبلغی که اعلام میشود، در قالب وقف به حساب ویژه وقف واریز کنند. در این صورت پرونده وقف مشارکتی تشکیل و مبلغ مزبور به طرح موردنظر اختصاص داده شده و پس از تکمیل طرح و افتتاح آن، وقفنامه جمعی تدوین و تنظیم میشود. در حال حاضر، اولویت وقف مشارکتی در آستان قدس رضوی ساخت «رواق زیرسطحی بست شیخ بهایی» در حرم مطهر امام هشتم(ع) با اختصاص حداقل مبلغ یکمیلیون تومان و بیشتر است. هدف از این کار، مشارکت دادن مردم در توسعه فضاهای مسقف حرم مطهر رضوی و شریک و برخوردار کردن آنان از ثواب اخروی نهاد وقف و برآورده شدن تقاضای فراوان مردم در مشارکت توسعه فضاهای زیارتی مسقف و باز حرم مطهر حضرت رضا(ع) است.
در زمینه افزایش مشارکت مردم از طریق نهاد وقف به چه موضوعاتی در آستان قدس رضوی اندیشیدهاید؟
برای اینکه بتوانیم شعار «همه میتوانند واقف رضوی باشند» را محقق و عملیاتی کنیم، امور مختلفی را پیشبینی کردهایم که به اختصار به برخی از آنها اشاره میکنم.
یکی از این موضوعات «تسهیل فرایند پذیرش وقف»است، یعنی تلاش شده افرادی که تمایل دارند دارایی خود را وقف کنند، با کمترین تشریفات اداری و در کمترین زمان و در سریعترین شیوه، فرایند وقف انجام شود. بنابراین مردم میتوانند تقاضاهای وقف خود را به دفاتر مشاوره وقف و نذر مستقر در حرم مطهر امام رضا(ع) و کانونهای خدمت رضوی در استانهای سراسر کشور و مدیریتهای املاک و اراضی آستان قدس در استانهای دارای موقوفه رضوی ارسال کرده و یا از طریق مراجعه به وبگاه پذیرش برخط وقف رضوی به نشانی اینترنتی Vaghf.razavi.ir تقاضای خود را در قالب وقف دارایی، وقف مشارکتی و یا وقف واحدهای اقامتی (سوئیت) در زائرسرای حضرت رضا(ع) و... ثبت کنند. این تقاضاها در سریعترین زمان در کارگروه ویژهای بررسی میشود. سپس به محضر تولیت معزز آستان قدس رضوی تقدیم و پس از تأیید ایشان، وقفنامه عادی و سپس وقفنامه رسمی و انتقال سند رسمی به نام آستان قدس رضوی تنظیم شده و فرایند پذیرش وقف تکمیل میشود.
موضوع دیگر «توسعه عرصههای متنوع وقف» است. با توجه به علاقهمندی همه اقشار مردم به درج نامشان در فهرست «واقفان رضوی»، عرصههای وقف را متنوع کردهایم و مردم میتوانند «اموال و دارایی غیرمنقول» خود (مانند منزل، آپارتمان، مزرعه، زمین، کارخانه و...) و «اموال منقول» (مانند فرش، خودرو و...)، «سهام» که قابل انتقال به نام موقوفه باشد، «پول» (در قالبهای وقف وکالتی و وقف مشارکتی قابلیت وقف دارد)، «حقوق معنوی» (مانند حق تألیف، حق اختراع، مالکیت نشان تجاری و...) را وقف کنند. حتی اگر اموالی قابلیت وقف نداشته باشد نیز مردم میتوانند آن را در قالب «هبه» یا «صلح» تقدیم آستان مقدس حضرت رضا(ع) کنند.
با توجه به دامنه وسیع موضوع وقف، چگونه این موضوع میتواند در آستان قدس رضوی برای تحقق شعار سال جاری یعنی جهش تولید با مشارکت مردم، ثمربخش باشد؟
یکی از وظایف متولی وقف «بهرهوری موقوفات» و «معطل نگه نداشتن موقوفه» است. یعنی باید موقوفه، مورد عمران، آبادانی و بهرهوری بهینه قرار گیرد و «استیفای عواید» از آن شده و برابر نیات واقف نیزهزینه شود.
بنابراین ما باید موقوفات و بهویژه موقوفات «غیرمنقول» از جمله زمینهای کشاورزی، مستغلات و... را مورد بهرهبرداری بهینه قرار دهیم. این بهرهوری بهینه، مستلزم سرمایهگذاری در حوزههای کشاورزی و تولید است که این موضوع سبب جهش تولید و مشارکت دادن مردم در قالب وقف در امر اقتصاد و تولید میشود. به عنوان مثال بیشتر فعالیتهای آستان قدس رضوی در حوزه تولید در عرصههای گوناگون، ریشه موقوفاتی دارد، یعنی از محل عواید موقوفه یا حق تقدیمی دریافتی از واگذاری موقوفات در قالب اجاره برای کاربریهای مسکونی و تجاری است و این خود سبب رونق اقتصادی و مشارکت دادن موقوفات در تولید و فعالیت اقتصادی و ایفای نقش در تحقق شعار سال جاری میشود.
محمدحسین مروج کاشانی