فراتر از تاریخ، جست‌وجوی جهان درونی بی‌نشان‌ها
تاریخ انتشار: ۱۴ آذر ۱۴۰۰ | کد خبر: ۳۳۸۴۶۰۳۹
یکی از آخرین آثار او با نام «بی‌نشان‌های ارس» به تازگی برگزیده کتاب سال کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان شده است. به این بهانه با او گفت‌وگو کرده‌ایم.
- یک واقعه تاریخی نسبتاً مهجور در دهه بیست، دستمایه شما برای نوشتن کتاب «بی‌نشان‌های ارس» شده است. چه ضرورتی باعث شد سراغ این واقعه تاریخی خاص بروید؟
همه چیز از یک سفر به جلفاآغاز شد.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
- قبل از نوشتن این کتاب، با موضوع آن چقدر آشنایی داشتید و برای توصیف محیط و جغرافیای منطقه جلفا از چه راهکاری استفاده کردید؟
نخستین بار سال 1387 بود که به این منطقه سفر کردم و پس از آن هم دوبار دیگر به این شهر سر زدم. به‌طور طبیعی حضور در محیط به شکل‌گیری تصورات یک نویسنده کمک می‌کند، ولی زمانی که می‌خواهیم به حدود هشتاد سال پیش برگردیم، محیط و مکان داستان معنای متفاوتی پیدا می‌کند و دیگر نمی‌توان از یک تصویربرداری ساده سود برد. چه بسا در طول این سال‌ها منطقه جلفا دستخوش تغییرات اقلیمی بسیاری شده باشد. از عرض رودخانه ارس گرفته تا شدت جریان آن، دمای هوا و مهم‌تر از همه انسان‌هایی که در این محیط زندگی می‌کرده‌اند. پیشینه شهر جلفا به دوران صفویان و حتی پیش از آن برمی‌گردد و اهمیتش در مناسبات بازرگانی غیرقابل انکار؛ ولی آن جلفایی که مکان شکل‌گیری حماسه سه مرزبان ایرانی است، باید چیزی ورای این مکان جغرافیایی باشد و دیگر نمی‌توان آن را تنها به‌صورت یک نقطه روی نقشه نشان داد.
- چه میزان منبع و اسناد تاریخی درباره این واقعه در دسترس بود و آیا شما برای دسترسی به این اسناد، مشکل یا محدودیتی نداشتید؟
منابع و اسناد تاریخی در این زمینه بسیار اندک است و بیشتر با روایت‌هایی مواجهیم که در گذر این چند دهه شکل گرفته است. چراکه این رویداد در زمانی شکل گرفته که انتقال اخبار و گزارش‌ها به معنای امروزی امکان‌پذیر نبوده، به‌ویژه آنکه در روز واقعه منطقه جلفا تحت سیطره نیروهای ارتش شوروی بوده و امکان رفت‌وآمد مردم عادی هم فراهم نبوده که بتوان از آنها به‌عنوان گواهان این رویداد بهره‌برد. البته این روایت هم وجود دارد که یکی از افسران ارتش شوروی که اهل کشور آذربایجان بوده، ماجرای مقاومت این سه مرزبان را گزارش داده، ولی من متن این گزارش را ندیده‌ام. حتی تا مدت‌ها اسم یکی از این شهیدان به اشتباه روی مزارش حک شده بود. بنابراین برای شکل دادن به روایت بی‌نشان‌های ارس چاره‌ای جز پناه بردن به جهان داستانی نبود، البته با رعایت این اصل که جزئیات این روایت داستانی با سرفصل‌های شاخص تاریخی در تناقض نباشد.
- برای شخصیت‌پردازی سه مرزبان ایرانی مستقر در مرز جلفا که شخصیت‌های اصلی کتاب شما هستند و حدود هشتاد سال قبل می‌زیستند، از چه منابع و راهکارهایی استفاده کردید؟
سمت و سوی یک حادثه تاریخی به نویسنده نشان می‌دهد که چه ویژگی‌هایی را برای شخصیت‌هایش در نظر بگیرد. به گونه‌ای که مخاطب باور کند که آن شخصیت‌ها چنین حادثه‌ای را رقم زده‌اند. این خبر تاریخی را داشتم که این سه مرزبان در واقع سه سرباز ساده بوده‌اند و فقط یکی از آنها یعنی مصیب ملک محمدی سرجوخه بوده است. بنابراین می‌توان احتمال داد که این سه نفر نه به اشراف و اعیان بلکه به توده مردم تعلق داشته‌اند. به‌طور مثال اگر افسرعالیرتبه بودند، باید قالب دیگری را برای شخصیت‌پردازی آنها مورد توجه قرار می‌دادم. ولی با آنکه این سه نفر از مردم عادی تلقی می‌شوند، ولی به دلیل مقاومت آرمانی‌شان باید واجد صفات و ویژگی‌هایی باشند که چنین حماسه‌ای را رقم بزنند. به عبارت دیگر هر فرد عادی نمی‌تواند در شرایطی که دولت مرکزی توانش را از دست داده، با تصمیم شخصی خودش یک عمل بزرگ استراتژیک را انجام دهد، به گونه‌ای که احترام دشمن خود را برانگیزد. بنابراین مدت‌ها به این موضوع فکر کردم که منشأ این عمل آرمانی چه ویژگی‌هایی می‌توانسته باشد؟ به هرحال خطه آذربایجان در طول سده‌های طولانی شاهد حماسه‌های بسیاری در مقابله با بیگانگان و مهاجمان بوده است. از طرف دیگر این خطه با ادبیات و هنر گره خورده و چهره‌های شاخصی را به ایران زمین معرفی کرده است. در انقلاب مشروطه نیز این خطه از جمله پیشتازان نواندیشی و نوگرایی بوده که نه فقط در میان روشنفکرانش بلکه در میان مردمان کوچه بازارش نیز این گرایش‌ها مشهود بوده است؛ به گونه‌ای که ستارخان و باقرخان از میان مردم عادی آذربایجان قیام می‌کنند و در کنار عناصر شاخص انقلاب مشروطه قرار می‌گیرند. بنابراین می‌توان احتمال داد این سه مرزبان آذری از چنین ویژگی‌هایی برخوردار بوده‌اند و به اتکای آن خصایص تاریخی، چنین حماسه‌ای را رقم زده‌اند.
- با توجه به اینکه شما رویکرد روایت داستانی برای بیان یک واقعه تاریخی را انتخاب کردید، تا چه اندازه از عناصر داستانی برای جذابیت اثر بهره‌بردید؟
بی‌نشان‌های ارس با آنکه از یک واقعه تاریخی یاد می‌کند، ولی در اصل یک روایت داستانی است. بنابراین مانند هر داستانی از عنصر گره‌افکنی و گره‌گشایی بهره‌برده، فراز و فرود دارد و با اتکا به عنصر تعلیق، مخاطب را کنجکاو می‌کند که سرانجام این سه نفر چه خواهد شد. به قول یکی از منتقدان این اثر با آنکه مخاطب از آغاز می‌داند که سرنوشت این سه نفر چه خواهد شد، تعلیق روایت او را تا پایان به دنبال خود می‌کشد. منظورم از عنصرتعلیق، نامعلوم بودن اتفاق‌هایی است که این سه نفر با آن درگیر می‌شوند و به اصطلاح مخاطب را دچار ابهام و تردید می‌کند. توجه به این نکته ضروری است که هدف از نوشتن رمان تاریخی، مستندنگاری به معنای یک پژوهش تاریخی نیست. بلکه دستمایه قراردادن یک حادثه تاریخی برای خلق یک داستان است. با این شرط که جزئیات این داستان با چارچوب کلی حادثه هماهنگ باشد. به قول «لوکاچ» مخاطب در مواجهه با رمان تاریخی نباید به دنبال خواندن اطلاعات دقیق تاریخی باشد، بلکه باید به دنبال فهم زاویه نگاهی باشد که نویسنده نسبت به آن حادثه تاریخی اتخاذ کرده است.
- مخاطبان اصلی این کتاب چه قشری از جامعه کتابخوان هستند؟
بی‌نشان‌های ارس از آن جا که سرگذشت آدم‌های عادی را روایت می‌کند، به‌طور طبیعی عموم کتابخوانان را می‌تواند مخاطب قرار دهد. یعنی هم نوجوانان و هم بزرگسالان می‌توانند مخاطب این رمان باشند.
- داستان و رمان تاریخی امروزه در بین نویسندگان و خوانندگان ایرانی چه جایگاهی دارند؟
رمان تاریخی نخستین‌گونه ادبی معاصر است که در دوران مشروطه مورد توجه مخاطبان قرار گرفته است. این گرایش همچنان با فراز و فرود تداوم داشته است. ولی از جامعه آماری آن به‌ویژه در چهار دهه اخیر اطلاع ندارم و منبع موثقی ندیده‌ام. با این حال از تجربه‌های شخصی خود و چند نویسنده دیگر می‌توانم چنین استنباط کنم که رمان تاریخی اگر ویژگی‌های یک روایت داستانی را به کار بندد، یکی از جذاب‌ترین‌گونه‌های ادبی برای مخاطبان ایرانی است.
- استقبال ناشران از کتاب داستانی با پس‌زمینه تاریخی چگونه است؟
ناشران بخش خصوصی و بخش دولتی از چنین کتاب‌هایی استقبال می‌کنند، با این تفاوت که ناشران بخش خصوصی به ویژگی تجاری چنین آثاری بیشتر دقت می‌کنند. به عبارت دیگر با در نظر گرفتن بازار فروش و استقبال مخاطبان، به چاپ داستان‌های تاریخی اقدام می‌کنند.
- مشکلات اصلی نوشتن روایت‌های داستانی از وقایع تاریخی را در چه مواردی می‌دانید؟
گاهی ناشران، به‌ویژه ناشران دولتی تلاش می‌کنند که چارچوب‌های مورد نظر خود را بر نویسنده تحمیل کنند و آن چیزی را بنویسند که آنها می‌خواهند. این گروه از آثار در زمره ضعیف‌ترین داستان‌های تاریخی هستند که به واقع باید نام ناشر را به‌عنوان مؤلف روی آن درج کرد. مشکل دیگر حفظ تعادل میان داستان و تاریخ است. به گونه‌ای که روایت ما هم جذابیت‌های داستانی داشته باشد و هم با واقعیت‌های تاریخی در تعارض نباشد. به عبارت دیگر رمان تاریخی را نباید به سبک و سیاق افسانه‌ها و اسطوره‌ها خلق کرد و روایت داستانی ما باید با واقعیت تاریخی تناسب داشته باشد و مرتکب گزافه‌گویی نشود. به تعبیر «میشل زرافا» در کتاب رمان و واقعیت اجتماعی، رمان باید مبتنی بر عناصری از واقعیت جامعه باشد که این تعریف به رمان تاریخی نیز قابل بسط است.
- کتاب «بی‌نشان‌های ارس» امسال در بخش «داستان نوجوان» جایزه کتاب سال کودک و نوجوان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان برگزیده شد. کتاب چه ویژگی‌هایی داشت که توانست این موفقیت را به دست بیاورد؟
نمی دانم که داوران محترم با چه معیارهایی این اثر را برگزیده‌اند، ولی می‌توانم احتمال دهم که این اثر با مخاطب خود ارتباط برقرار می‌کند و به گفته چند نفر از مخاطبان و منتقدان مخاطب را به درون جهان داستانی خودش می‌کشد. آن چنان که یکی از خوانندگان این اثر می‌گفت، وجوه عاطفی و انسانی این اثر، مخاطب را منقلب می‌کند. نکته دیگر که تلاش کرده‌ام در طول این سال‌ها رعایت کنم، جدی گرفتن مخاطبان نوجوان است. کم نیستند زمانی که سخن از نوجوان به میان می‌آید، بازه زمانی ده تا سیزده سال را تصور می‌کنند. درحالی که نوجوانی تا هجده و حتی بیست سالگی هم می‌تواند تداوم داشته باشد و به باور من تا زمانی که ویژگی‌هایش باقی باشد، فرد را می‌توان نوجوان تلقی کرد. یعنی شور آرمان خواهی، تلاش برای شناختن جهان، بروز عشق و احساسات انسانی و درگیر شدن با مناسبات غلطی که بر جامعه حاکمند و به‌عنوان عرف یا سنت تلقی می‌شوند. شاید به همین دلیل وقتی برای نوجوانان می‌نویسم، آنها را بیشتر به دنیای بزرگسالان نزدیک می‌بینم تا کودکان؛ و به همین دلیل آثارم در هردوگروه می‌توانند خواننده داشته باشد.
کد خبر 641287منبع: همشهری آنلاین
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.hamshahrionline.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «همشهری آنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۳۸۴۶۰۳۹ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
سلیمی نمین: مسائل فرهنگی را نمی‌توانیم یک سویه حل کنیم/ صفارهرندی: نسل ما انقلاب را از معبری دریافتند که پیشانی آن امام بود؛ خدشه به امام کل آن معبر را نابود می‌کند
مراسم رونمایی از کتاب «چالش‌های تاریخی» پیش از ظهر امروز(چهارشنبه 5 اردیبهشت ماه 1403) با حضور جمعی از شخصیت‌های سیاسی و فرهنگی در کتابخانه ملی برگزار شد.
به گزارش خبرنگار جماران، مشروح سخنان حجت‌الاسلام و المسلمین مرتضی اشراقی در این مراسم را می‌توانید «اینجا بخوانید».
به گزارش خبرنگار جماران، عباس سلیمی نمین نیز در این مراسم با بیان اینکه تاریخ هر ملت موجب انسجام آن ملت و رقم خوردن وحدت در آن جامعه است، گفت: شخصیت‌های تاریخ‌آفرین هم منشأ وحدت به حساب می‌آیند. به همین دلیل است که قدرت‌های زیاده‌خواه و سلطه‌طلب در صدد مخدوش کردن تاریخ ملت‌ها و خدشه وارد کردن بر شخصیت‌های تاریخ‌ساز ملت‌ها هستند.
نویسنده کتاب «چالش‌های تاریخی»، افزود: دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران مفتخر است که کار خودش را در سال 1380 با دفاع از شخصیت تاریخ‌ساز معاصر ملت ایران آغاز کرد. کتاب «پاسداشت حقیقت»، در برابر هجمه‌های سازمان یافته به امام درباره خاطرات آیت‌الله منتظری به نگارش درآمد. بعد از نگارش این کتاب نتوانستیم از سد صدور مجوز وزارت ارشاد عبور کنیم و خوشبختانه مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س) با استفاده از یک بند قانونی توانست مشکل را حل کند و مجوز انتشار این کتاب را بدهد.
وی با اشاره به اینکه 70 درصد از کتاب «چالش‌های تاریخی» دفاع از امام خمینی(س) است، اظهار داشت: اگر بخواهیم پژوهشگر و مورخ بدون آزادسازی اسناد وظیفه خودش را به خوبی انجام بدهد، انتظار دقیقی نیست. متأسفانه امروز به دلیل بخل‌ورزی مراکز اسنادی و اینکه اسنادی که ثروت ملت است را ثروت خودشان می‌پندارند، کار پژوهش بسیار سخت شده و دشوارتر اینکه شخصیت‌هایی که در جایگاه‌های مهم و تعیین کننده از جمله مراکز فرهنگی هستند، مطالعه نمی‌کنند و بنابراین نمی‌توانند به درستی از اهل قلم حمایت کنند.
سلیمی نمین در بخش دیگری از سخنان خود با تأکید بر اینکه هرگز نقد را موجب انسداد ارتباط ندانسته‌ام، گفت: مسائل فرهنگی را نمی‌توانیم یک سویه حل کنیم و به خصوص برای جوانان امروز بحث دو سویه می‌تواند یک مقداری عدم اعتمادهای شکل گرفته را برطرف کند. این مهم است که بدانیم افرادی که طور پنهان مرتب دارند کار می‌کنند. ولی ما در مورد نخبگان خودمان کار نمی‌کنیم؛ البته توده‌های مردم را هم رها کرده‌ایم. جای تأسف است که با مسئولینی مواجه می‌شوم که کتاب نمی‌خوانند. وقتی بر کتاب اشراف نداشته باشید، طبیعتا نمی‌توانید در کشور جریان سازی داشته باشید و دیگران را به کتابخوانی تشویق کنید. امروز ظاهرا جوانان و دانشجویان از همه مظلوم‌تر هستند؛ مقصرین اصلی کسانی هستند که در جایگاه‌های مهم قرار دارند و حاضر نیستند کتاب بخوانند و از طریق مطالعه بر جریان‌های جاری جامعه مشرف شوند. اگر اینها جریان سازی کنند، دانشجو دنبال این جریان سازی حرکت خواهد کرد.
وی تأکید کرد: تا کسانی به اوج کارهای اجرایی می‌روند و همچنان در اوج کارهای اجرایی بودن را می‌پسندند، یک معضل جدی در کشور به وجود می‌آورد. مثلا افرادی که چند دوره رئیس جمهور یا رئیس مجلس بوده‌اند، خودشان داوطلبانه ورود به عرصه‌های فکری را انتخاب کنند تا به جامعه این گونه القا شود که عرصه فرهنگ به مراتب بالاتر از کار اجرا است. ولی وضعیت ما این گونه است که فقط مسائل اجرایی را دارای اهمیت می‌دانیم و اگر کسی یک گوشه بنشیند و تحقیق کند، یک عده پست می‌دانند. تا این تفکر بر جامعه حاکم باشد، انتظار تحول نداشته باشید.
به گزارش خبرنگار جماران، محمدحسین صفار هرندی نیز در این مراسم گفت: دهه 70 از زبان عناصر ضد انقلاب خواندم که لازم نیست کار سیاسی و مبارزه سیاسی کنیم و کافی است با نسلی که از دوره انقلاب فاصله دارد وارد گفت‌وگو شویم و اطلاعات آنها در زمینه‌های تاریخ و فرهنگ را منطبق با آنچه خودمان درست می‌دانیم، تنظیم کنیم. اگر آنها این گونه مطالب را از ما دریافت کردند، عمل سیاسی را خود آنها انجام خواهند داد. به نظرم این کار را هوشمندانه انتخاب کردند و خیلی ظریف شرارت در پیش گرفتند؛ و موجی از کتاب‌های که روایت تاریخی معوج و منحرف از حقیقت در آنها صورت گرفته بود راه افتاد. بعد از آن عده‌ای که غیرت انقلابی و دینی داشتند، آستین بالا زدند و کارهای مفیدی را شروع کردند.
عضو مجمع تشخیص مصلحت نظام افزود: غیرت و حساسیتی در آقای سلیمی روی انقلاب و ارائه تصویر روشن و درست از حضرت امام یافتم و این روحیه ایشان را تحسین می‌کنم. انصافا هم حساسیت‌هایی که به خرج داده‌اند در نقاط درستی بوده است. یعنی جاهایی است که اگر آدم اجازه بدهد این انحراف مستقر شود و پاسخ در خور به آن داده نشود، به تدریج تبدیل به یک حقیقت دروغین می‌شود و نسل‌های آینده شاید خیلی سخت بتوانند حقیقت راستین را پیدا کنند. تا فرصت هست و هنوز نسلی که خالق بسیاری از واقعیات تاریخی ما بودند در قید حیات هستند، باید این کارها صورت بگیرد و از آنها کلامی دریافت شود.
وی تأکید کرد: نسل ما انقلاب را از معبری دریافتند که پیشانی آن امام بود؛ خدشه به امام کل آن معبر را نابود می‌کند. آنهایی که زدن امام را انتخاب کرده‌اند، درست فهمیده‌اند که چطور می‌شود همه چیز را تباه کرد. ما امام را در همان چهره قدسی دیدیم و شیفته او شدیم و این شیفتگی عده‌ای را روی میادین مین برد. به این اعتبار دنبال امام راه افتادند که او را نایب امام زمان(عج) و پیامبر(ص) می‌دیدند و از ابتدا تا انتها از او غیر صدق ندیدند. همان چیزی که اول گفته بود را روز آخر هم گفت؛ بر خلاف بعضی از ما که می‌گوییم هر روزی در شأنی هستیم. امروز ممکن است چیزی بگوییم و فردا به اقتضا حرف‌مان را عوض می‌کنیم.
صفارهرندی افزود: کسانی که معاصر ما هستند و معاصر پیشینیان ما نبوده‌اند، تاریخ را از روی آثار می‌بینند. باید در همین نقطه این حساسیت را نشان داد و گفت اگر یک روزی رادیو اسرائیل محل انعکاس منویات یک شخصیت برجسته‌ای می‌شود که از شاگردان امام بوده و به قدری برجستگی داشته که بزرگان قوم فکر می‌کردند در آینده پس از امام باید او فرد جایگزین باشد، آنجا آدم می‌فهمد که تحریف تاریخی چقدر خطرناک است. باید معلوم شود که از کجا انحراف شروع شد. امام می‌گوید بیت خود را از آمد و شد لیبرال‌ها و منافقین پاک کنید تا سالم بماند.
وی در بخش دیگری از سخنان خود گفت: متأسفانه قشر وسیعی از جوانان ما اهل مطالعه نیستند. باید برای دعوت به خواندن کتاب همت کرد و راه‌های بیشتر و بهتری برای این الفت و انس پیدا کرد. در کتاب آقای سلیمی می‌شود گمشده‌هایی را پیدا کرد و گره‌های ذهنی اینجا گشوده می‌شود. باید راه تبلیغ کتاب را پیدا کنیم. اگر توانستیم به جامعه بگوییم چاره مشکل ذهن تو در اینجا هست، کتاب خریدار بیشتری پیدا می‌کند.
به گزارش خبرنگار جماران، در پایان این مراسم با حضور حجت‌الاسلام و المسلمین مرتضی اشراقی و جمعی از مهمانان این مراسم، از کتاب «چالش‌های تاریخی» رونمایی شد.
همسر شهید آیت الله سیدمصطفی خمینی دار فانی را وداع گفت