به نقل از «ایران آنلاین»

فراز و فرود تعاملات نظامی ایرانی ها و روس ها

تاریخ انتشار: ۲۸ دی ۱۴۰۰ | کد خبر: ۳۴۱۶۵۴۰۹

سابقه روابط ایران و روسیه بسیار قدیمی‌تر و پرفراز و نشیب‌تر از میزانی است که بتوان در یک مقدمه کوتاه آن را مرور کرد: از جنگ‌های رو در رو و طولانی مدت و قراردادهای واگذاری اراضی تا حمله به سفارت روسیه در زمان ناصرالدین شاه و جنگ سرد در لایه دیپلماتیک بین روس‌ها و غربی‌ها در پایتخت قاجارها و....

روزنامه ایران: سابقه روابط ایران و روسیه بسیار قدیمی‌تر و پرفراز و نشیب‌تر از میزانی است که بتوان در یک مقدمه کوتاه آن را مرور کرد: از جنگ‌های رو در رو و طولانی مدت و قراردادهای واگذاری اراضی تا حمله به سفارت روسیه در زمان ناصرالدین شاه و جنگ سرد در لایه دیپلماتیک بین روس‌ها و غربی‌ها در پایتخت قاجارها و.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

... به دلایل مختلفی نفوذ روسیه در ایران بعد از اتمام دوران قاجار و خصوصاً تشکیل اتحاد جماهیر شوروی با انقلاب کمونیستی اکتبر 1917 بسیار کمتر شد و مدت‌ها طول کشید تا دربار پهلوی درصدد برقراری روابطی با شوروی سابق برآید.
این روابط نمودهایی مثل خرید برخی تسلیحات نظامی از شوروی داشت که در زمینه‌های فاقد فناوری‌های خاص و به طور مشخص برخی تسلیحات و ادوات حوزه رزم زمینی بود.
خریدهای قبل از انقلاب
یک نوع خودروی زره پوش و نفربرهای BTR-50/60 و توپ‌های ضد هوایی دو لوله 23 میلیمتری و راکت اندازهای گراد 122میلیمتری و یک نوع توپخانه 130 میلیمتری و موشک‌های دوش پرتاب پدافند هوایی عمده خریدهای رژیم پهلوی از شوروی سابق بود.
اما تقریباً در سال‌های نسبتاً طولانی از دهه 40 و 50 شمسی، ایران از مهم‌ترین محورهای جاسوسی از جماهیر شوروی توسط امریکا هم بود که بر هرگونه گسترش روابط -حتی اگر تمایلی به آن هم وجود داشت- سایه می‌انداخت.
اما اجمالاً از مسائل مرتبط با حزب کمونیستی توده که عمدتاً رویکرد امنیتی در رژیم پهلوی داشت که بگذریم، وجود چند پایگاه مستقل و دارای تجهیزات پیشرفته جاسوسی متعلق به CIA در شمال ایران و حتی پرواز هواپیماهای شناسایی از مبدأ ایران به داخل قلمرو شوروی - که واکنش پدافند این کشور را هم به‌دنبال داشت- و از سوی مقابل هم نفوذ هواپیماهای شناسایی پرسرعت میگ25 شوروی به عمق آسمان ایران از جمله مثال‌های تقابل‌های ایران و شوروی با رنگ و بوی نظامی و امنیتی بود.
مواجهه با محصولات شوروی در دوران جنگ
اما پس از انقلاب اسلامی مدت زیادی طول نکشید تا ایران در مواجهه با سیل ساخته‌های صنعت دفاعی شوروی قرار گرفت: هواپیماهای جنگنده میگ و سوخو، بمب افکن های سنگین توپولوف و بالگردهای تهاجمی، موشک‌های ضد زره مالیوتکا، سامانه‌های برد کوتاه تا متوسط پدافند هوایی سام-2 و 3 و 4 و 6 و دوش پرتاب های سام-7، انواع توپخانه، خودروهای زرهی و تانک‌های اصلی میدان نبرد، شناورهای موشک‌انداز اوزا و از همه تلخ‌تر موشک‌های اسکاد و راکت‌های فراگ که بی‌محابا علیه مناطق شهری ایران از همان روزهای ابتدایی جنگ استفاده می‌شدند.
با گذشت زمان و مشخص شدن برخی ایرادات در تسلیحات، نمونه‌های به روز شده از جنگنده‌های میگ به عراق تحویل شد. میگ25های تغییر یافته برای بمباران ارتفاع بالا به دردسر جدیدی برای دفاع از شهرها تبدیل شد.
سوخو22های مجهز شده به موشک‌های ضد رادار، بلای جان پدافند موشکی بدل شدند و مواجهه با هر یک از اینها راهکارهای مختلف و تلاش همه جانبه‌ای از سوی رزمندگان ایرانی در ارتش و سپاه طلب می‌کرد.
خروج ایران از لاک دفاعی پس از سلسله عملیات‌های موفق زمینی در سال 1361 و بازپس‌گیری عمده مناطق اشغالی و شروع تهدید خاک عراق همزمان با تحویل تانک‌های جدید تی72 به ارتش بعث بود که آن هم مشکلی به مشکلات رزمندگان افزود. به اینها باید مشاوران خارجی از جمله افسران شوروی را هم افزود که در رده‌های مختلف و حوزه‌های متنوع به افسران و سران ارتش بعث عراق کمک می‌دادند.
اما در همین برهه بود که تأمین کنندگان تسلیحات و وزارت سپاه هم به‌دنبال تأمین برخی اقلام نظامی از بین محصولات شوروی افتادند زیرا تأمین نمونه‌های غربی به دلایل مختلفی دشوارتر و حتی بعضاً ناممکن بود.
البته تمام اقلام فوق از دارایی‌های کشورهای دیگر تهیه شد و در دوران جنگ خرید مستقیمی از شوروی ذکر نشده اما به‌واسطه بازار گسترده محصولات نظامی شوروی در کشورهایی که زمینه‌های همکاری با ایران را داشتند این روند تهیه بسیار بهتر از محصولات غربی بود.
به غنیمت گرفته شدن برخی تسلیحات شوروی از ارتش بعث عراق هم زمینه آشنایی بیشتر با آنها را برای فرماندهان و متخصصان ایرانی فراهم کرد که بیشتر در حوزه تجهیزات رزم زمینی مانند توپخانه و تانک و نفربر بود.
اما شاید یکی از مهم‌ترین محصولات بلوک شرق در دورانی که دنیا توسط دو ابرقدرت وقت یعنی امریکا و شوروی دسته ‌بندی شده بود، موشک بالستیک اسکاد است.
اسکاد یکی از ارکان حمله عراق به شهرهای ایران بود و عملیات‌ مقابله به مثل توسط ایران به وسیله توپخانه و شکاری بمب افکن‌های نیروی هوایی آنقدر زهردار نبود که صدام بعثی را متوقف کند. در نتیجه ایران هم به فکر تهیه موشک اسکاد افتاد که در نهایت از منابع مختلف تأمین شده و با وجود تعداد کمتر نسبت به شلیک‌های متعدد موشک توسط عراق توانست در 6 مقطع باعث توقف حمله به شهرهای ایران شود. اما همین موشک پایه توسعه صنعت موشکی ایران شد و عملاً تا امروز بخشی از صنعت موشکی و فضایی ایران بجز حوزه سوخت جامد در زمینه موتور سوخت مایع و تا حدودی طراحی بدنه وامدار فناوری‌های موشک‌های اسکاد ولی با به روزرسانی‌های مختلف و گسترده و بومی‌سازی هستند. مورد دیگری از محصولات مرتبط با شوروی که با واسطه به دست ایران رسید و نقش مهمی در فرایند پایان جنگ تحمیلی داشت، موشک های ضد کشتی چینی کرم ابریشم بود که در نمونه‌های مختلف کپی یا مهندسی معکوس موشک کروز ضد کشتی استایکس شوروی سابق بودند.
ایران اولین بار با این موشک‌ها هم به شیوه غنیمت گرفتن از عراق آشنا شد و بعداً از منابعی آنها را تهیه کرد. برد مناسب و سرجنگی بسیار قوی، این موشک‌ها را برای عملی کردن راهبرد ممانعت از دسترسی به دریا علیه شناورهای تجاری در خدمت دشمن به گزینه‌ای مناسب تبدیل کرده بود.
صرف نظر از جنگنده اف7 که نمونه چینی میگ21 شوروی است و در اواسط دهه 1360 و در دل دوران جنگ خریداری و پس از جنگ عملیاتی شد، نمونه مهندسی معکوس سامانه پدافند هوایی سام-2 شوروی به‌ نام HQ-2 هم از دیگر محصولات مرتبط با شوروی بود که با رسیدن به ایران در سال 1365 و انهدام یک میگ25 عراقی توسط آن در کنار چند شکار موفق قبلی توسط رهگیرهای اف14 میخی بود بر تابوت خفاش پرسرعت بعثی که وقت و بی‌وقت به شهرهای ایران یورش می‌برد.

ورود هواپیماهای عراقی و خرید مستقیم از شوروی
در اواخر عمر شوروی و البته پس از پایان جنگ تحمیلی 8ساله، سطح روابط ایران با این کشور به حدی ارتقا پیدا کرد که دیداری بین سران دو کشور در 31 خرداد 1368 برقرار شد و یکی از محورهای آن خریدهای تسلیحاتی بود؛ خریدی که با ارزش کلی 10 میلیارد دلار تا الان هم بزرگ‌ترین بسته خرید نظامی ایران محسوب می‌شود و شامل هواپیماهای جنگنده و بمب افکن تاکتیکی، زیردریایی‌های تهاجمی رده Kilo و تانک‌های تی72 بود.
دیدار مورد اشاره بین آقای هاشمی رفسنجانی ریاست وقت مجلس شورای اسلامی و گورباچف رئیس‌جمهور و رهبر اتحاد جماهیر شوروی برگزار شد.
ماجرای جالبی در موضوع نظامی این دیدار مطرح است که از زبان ناصر نوبری سفیر وقت ایران در شوروی ذکر شده است: «در جلسه خصوصی بین گورباچف و هاشمی که من هم حضور داشتم، گورباچف گفت امروز صبح جلسه پولیت بورو (دفتر سیاسی حزب کمونیست) بود، آنجا تصویب کردم آنچه شما بخواهید از تسلیحات نظامی در اختیار شما بگذاریم. ورقه سفیدی را نشان داد که پایین آن امضای تمام ۱۳ عضو پولیت بورو بود؛ گفت از همه امضا گرفتم، شما فقط در جای خالی بالا بنویسید چه چیزی می‌خواهید؟ من و آقای هاشمی به هم نگاه کردیم، هاشمی گفت چی بگوییم، گفتم وقت بگیرید تا فردا جواب بدهیم. شب هیأت ایرانی ریخته بود بهم، حتی اعضای هیأت نظامی هم نمی‌دانستند چه اقلام روسی سفارش بدهند. طوری شد که فردا وقتی با گورباچف جلسه خصوصی گذاشتیم، لیست درخواست‌های ما را که می‌دید می‌گفت اینکه قدیمی است، الان نام آخرین مدل این است و... لیست را اصلاح می‌کرد. بزرگ‌ترین قرارداد نظامی تاریخ ایران با رقمی بالغ بر ۱۰ میلیارد دلار در این سفر امضا شد. ما توانستیم آخرین تکنولوژی روسی مثل سوخوی ۲۴، میگ ۲۹ و... و برای اولین بار برای کشور زیردریایی بگیریم.»
این قراردادها به مرور در چند سال اجرا شدند. به طور مشخص و طبق اطلاعات موجود، قرارداد خرید میگ29 در سال 1368 منعقد شده و اولین هواپیما از این نوع در مهر سال 1369 به ایران وارد شده است. میگ29 هم یک شکاری رهگیر نقطه‌ای بود که برای دفاع از مناطق حساس در شعاع محدود و تحت هدایت رادار زمینی طراحی شده اما مانورپذیری بالا و نسبت رانش به وزن حدود یک به یک، آن را به پرنده شکاری جذابی تبدیل کرد که جای خود را در نیروی هوایی ارتش باز کرد.
سابقه آشنایی ایران با میگ29 به اواخر جنگ تحمیلی باز می‌گردد که این جنگنده به عراق تحویل شده و در مقابل جنگنده‌های ایرانی قرار گرفت. طبق گفته‌های برخی منابع، دست‌کم یک میگ29 عراقی در اواخر جنگ تحمیلی توسط اف14های ایران شکار شده است.
بمب افکن سوخو24 هم یک هواپیمای تخصصی با مأموریت ضربتی و بمباران تاکتیکی و مجهز به سامانه‌های جنگ الکترونیک و رادار تعقیب عوارض زمینی برای پرواز خودکار در ارتفاع پایین، موشک ضد رادار، قابلیت سوخت رسانی هوایی به هواپیمای مشابه خود، بمب هدایت لیزری سنگین و تسلیحات متنوع دیگری بود که برخی از آنها برای اولین بار به نیروی هوایی ایران وارد می‌شد و کمک مهمی به تقویت توان رزمی تهاجمی نیروی هوایی ارتش می‌کرد.
شاید یکی از مهم‌ترین اتفاقات در زمینه ورود محصولات شوروی و روسیه به ایران در خصوص هواپیماهای ترابری و رزمی باشد. باز هم بخش بزرگی از این ورود، به‌صورت غنیمت گرفتن بود اما این بار غنیمت‌ها با پای خود به ایران وارد شدند.
تعدادی هواپیما که منابع خارجی جمعاً اعداد مختلف ولی همگی بالای 100 فروند را برای آن ذکر کرده‌اند، در زمان حمله امریکا به عراق در عملیات آزادسازی کویت از اشغال عراق در زمستان سال 1991 برابر با بهمن 1369 به ایران پرواز کردند.
این هواپیماها به‌عنوان بخش ناچیزی از غرامت بسیار سنگین وارده از سوی عراق به ایران در دوران جنگ تحمیلی 8 ساله توقیف شده و به خدمت نیروهای مسلح ایران درآمدند.
این پرنده‌ها هم شامل انواع غربی و بیشتر شرقی بود. جنگنده‌های ساخت شوروی در بین آنها که به مرور عملیاتی شدند شامل میگ29، سوخو22 و 24 و 25 بوده و نیز هواپیماهای ترابری ایلیوشین76 و دو فروند هم از نمونه‌های آواکس و مراقبت الکترونیکی هواپایه از این پرنده هم در بین انواع وارد شده به ایران از عراق وجود داشت.
میگ29 و سوخو24 به‌واسطه اینکه بتازگی از شوروی خریداری شده بودند بسرعت جذب ناوگان نیروی هوایی ارتش شدند و بقیه هم در سال‌های بعد به خدمت گرفته شدند. تعدادی میگ23 و 27 و سوخو20 هم در بین آنها وجود داشت که عملیاتی نشدند.
به این ترتیب بخشی از ناوگانی که شوروی در قالب حمایت‌های پررنگ خود به رژیم بعث عراق فروخته بود بدون هزینه نصیب ایران شد.

خریدهای نظامی از روسیه در دهه 90
بخشی از قرارداد ایران و شوروی که به آن پرداخته شد در دهه 1990 به ثمر نشست. از آن جمله قرارداد خط تولید تانک‌های تی72 بود که در کنار خرید آنها در مجموعه وزارت دفاع راه‌اندازی شد.
گونه‌هایی از این تانک در اختیار عراق ضربات مهلکی به خطوط رزمی ایران در جنگ تحمیلی وارد کرده بودند و خرید و ساخت تحت امتیاز آن گام بسیار بزرگی برای تقویت توان زرهی نیروهای مسلح بود. گونه خریداری و نیز تولید شده در ایران T-72S بود که تجهیزات پیشرفته تری نسبت به نمونه در اختیار عراق داشته و نسبت به تمام تانک‌های موجود در ایران هم به روزتر بود؛ البته تعدادی تی72 در بین تانک‌های غنیمت گرفته شده در جنگ هم بود و تعدادی هم از کشورهای دیگر خریداری شد.
از میان تجهیزات مهم خریداری شده از روسیه می‌توان به سامانه کنترل آتش جدیدتر که دقت شلیک بالاتری برای آن فراهم می‌کرد، امکان شلیک در حال حرکت، گلوله‌گذار خودکار و امکان شلیک موشک ضد زره و ضد بالگرد از لوله تانک اشاره کرد. گذشت چند سال نشان داد قرارداد تی72های مذکور تا چند دهه بعد تنها فرصت برای بازسازی اساسی توان زرهی ایران بود.
پس از فروپاشی شوروی و رسیدن حکومت به بوریس یلتسین، تفکرات غرب گرایانه وی روابط تسلیحاتی ایران و روسیه را دچار مشکلاتی کرد. در واقع یلتسین برای گرفتن امتیازاتی از غرب و تعامل سازنده با آنها حاضر شد حتی اقدام به توقف بخش‌هایی از قراردادها کند.
در توافقی بین مسکو و واشنگتن که به معاهده گور-چرنومردین بین این دو کشور معروف است، مسکو تعهد داد پس از اتمام قراردادهایی که تا دسامبر 1991 معادل آذر 1370 بسته شده دیگر روابط تسلیحاتی خود با ایران را ادامه ندهد. در نتیجه عملاً بسیاری از زمینه‌هایی که ایران علاقه‌مند به دریافت کمک یا خرید محصول از روسیه بود راکد ماند.
این در حالی بود که روسیه در شرایط پس از فروپاشی شوروی با تنگناهای مالی بسیاری رو به رو بود که از قضا دلارهای نفتی ایران می‌توانست راهگشای آنها باشد.
در نهایت و پس از مشاهده عدم جلب همکاری‌های قابل توجه ایالات متحده امریکا در سال 2000، ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور وقت روسیه معاهده گور-چرنومردین را با وجود تعهد جریمه 4 میلیارد دلاری زیر پا گذاشت تا بتواند وارد معامله‌های تسلیحاتی با ایران شود.
دهه 1990 برای ایران در تأمین نیازهای دفاعی خود از روسیه کم رونق بود و تحویل آخرین فروند سفارشی زیردریایی کیلو در سال 1995 را می‌توان برجسته‌ترین رخداد آن دانست.
در حالی که در همین دوران روسیه به‌واسطه فروش جنگنده سوخو27 و حتی راه‌اندازی خط تولید آن برای چین درآمد بالایی کسب کرده و نمونه‌های مشتق شده از آن را به هند و چین پیشنهاد داده و در حال بازاریابی گسترده‌ای بود.
طبعاً خرید در حوزه محصولات هوایی هم برای ایران بسیار اهمیت داشت و می‌توانست کمک بزرگی هم به اقتصاد روسیه کند.
تکمیل ناوگان میگ29 و سوخو24 و احتمالاً خرید سوخو25 که یک هواپیمای تخصصی پشتیبانی نزدیک هوایی بود از مهم‌ترین گمانه‌هایی است که در این مورد قابل طرح است. البته سال‌های بعد نشان داد که ایران تمایل به محصولات و پرنده‌های دیگر و انواع تسلیحات و تجهیزات دیگر هم دارد؛ مواردی که ضمن گسترش روزافزون برنامه‌های داخلی و ساخت بومی تجهیزات در ایران، دلارهایی هم بابت دریافت کمک خارجی در تسریع برنامه‌ها و خرید برخی محصولات در دهه 1990 به جای روسیه به چین و دیگران رسید.
یکی از جالب‌ترین موارد درخواست‌های تسلیحاتی ایران از روسیه در دهه 1990 به ماجرای موشکی بازمی گردد که هیأتی به سرپرستی شهید حسن طهرانی مقدم برای خرید فناوری ساخت و تولید یا محصول موشکی به روسیه سفر کرده بودند.
از شواهد به نظر می‌رسد که موشک مورد نظر از نوع اسکندر بوده است که موشکی سوخت جامد و تاکتیکی با پرتابگر متحرک و دقت بالا است. پس از مخالفت شدید روس ها با این موضوع، شهید طهرانی مقدم به صراحت اعلام می‌کند که ما خودمان مشابه آن را خواهیم ساخت که حاصل آن خانواده موشک های فاتح110  است که امروزه با نمونه‌هایی با برد 1000 کیلومتری و دقت نقطه زنی و سرجنگی جداشونده هایپرسونیک به ثمر نشسته است.

دهه 2000 از بالگرد تا هواپیما؛ از پدافند هوایی تا ماهواره
با تغییر رویکرد پوتین و باز شدن فضا برای ارتباطات فنی و نظامی و خرید محصولات، مشخص شد که روس‌ها در ارزیابی‌های خود اشتباه نکرده‌اند و قراردادهای بزرگی در همسایه جنوبی رو به توسعه آنها در انتظار بوده است.
در دهه 2000 ایران علاوه بر خرید محصول وارد همکاری‌های فنی هم با طرف‌های روس شد.
طراحی مشترک هواپیمای جت آموزشی رزمی شفق و طراحی و ساخت و پرتاب ماهواره سینا-1 از بارزترین نمونه‌های همکاری‌های مشترک نظامی در آن دوران بودند.
برنامه تکمیل نیروگاه اتمی بوشهر هم در واقع در همان دوران جان تازه‌ای گرفت و هرچند با سرعت نامطلوب ولی به سمت تکمیل پیش رفت.
هرچند هنوز مشخص نیست چه علل و عواملی سبب ناقص ماندن همکاری‌های فنی شد چه جت شفق که از حد ماکت مقیاس کامل یا ماک-آپ فراتر نرفت و چه ماهواره سینا-1 که توسط پرتابگر روسی پرتاب شد اما طرف خارجی اعلام کرد که ارتباط با ماهواره از دست رفته است!
به هر حال نفرات فعال در طراحی و ساخت ماهواره سینا-1 تجربیات گرانبهایی کسب کردند که بعداً در پروژه‌های داخلی ارزشمندی خود را نشان داد.
اما خریدهای نظامی در دهه 2000 میلادی از روسیه به دو دسته موفق و ناموفق تقسیم پذیر است.
خریدهای موفق شامل تعداد زیادی بالگرد ترابری میل171 و سامانه پدافند هوایی موشکی برد کوتاه تور-ام-1 بود و خریدهای ناموفق هم شامل جنگنده چند منظوره سوخو30 و سامانه پدافند هوایی موشکی برد بلند اس300 بود. اخباری هم از دریافت تعداد بسیار کم و به گفته برخی منابع 3 فروند هواپیمای سوخو25 از روسیه برای افزوده شدن به نمونه‌های مشابه عراقی که در نیروی هوایی سپاه فعال شده بود در آن دوران وجود دارد.
خرید بالگردهای میل را می‌توان یکی از بهترین خریدهای پس از انقلاب دانست که هم در تعداد مناسب صورت گرفته و هم بسرعت به سرانجام رسید.
طبق گفته برخی منابع خارجی 30 فروند از این بالگرد برای نیروی هوایی سپاه و 5 فروند هم برای نیروی دریایی آن خریداری شد.
خانواده بالگردهای میل8/17/171 رکورددار تولید انبوه و ساعت پروازی بالگرد در کل دنیا هستند و با وجود مشکل اغلب هواگردهای روسی در ایران، این بالگرد هم عملکرد خوبی در آب و هوای نقاط مختلف ایران از خود نشان داد و هم از نظر قابلیت اطمینان فنی در حد انتظارات عمل کرد.
تعدادی از گونه‌های خانواده بالگردی مذکور در شرکت‌های خصوصی ایران هم به کار گرفته شده و تعدادی از مدل‌های جدیدتر میل171 برای نیروی انتظامی، هلال احمر و وزارت نیرو هم خریداری شد.
این بالگرد دو موتوره قابلیت حمل چند ده نفر نیروی مسلح را داشته و امکان حمل تسلیحات مختلفی را هم در 3 جایگاه در هر سمت بدنه دارد که شامل انواع راکت و تیربار است.
بالگردهای میل171 هوادریای نیروی دریایی سپاه در ایران و به طور بومی به موشک‌های کروز نور با برد بیش از 120 کیلومتر مجهز شدند.
یکی از خریدهای مهم دهه 2000 که در سال 1385 به ایران تحویل شد، 29 مجموعه از سامانه تور-ام-1 به ارزش 700 میلیون دلار بود.
این خرید در زمانی صورت گرفت که تهدیداتی پیرامون حمله به ایران از سوی رژیم صهیونیستی هم شروع شده بود.
سامانه مذکور از کارآمدترین سامانه‌های دفاع هوایی برد کوتاه بود که قابلیت‌های بالایی در انهدام موشک‌های کروز و مهمات هواپرتاب و پهپادها داشت. این سامانه تمام متحرک بوده و رادار کشف و ردگیری هم روی خود پرتابگر موشک قرار داشته و در نتیجه هر واحد آن یک مجموعه مستقل هم محسوب می‌شد.
اما پیش از پرداختن به ماجرای مهم‌ترین خرید مد نظر ایران در دهه 2000 و یکی از جنجالی‌ترین خریدهای نظامی ایران یعنی سامانه اس300 باید اشاره‌ای به علاقه‌مندی ایران به سوخو30 و فعال شدن نقش لابی صهیونیست‌ها در روابط نظامی ایران و روسیه در این دهه هم اشاره شود.
اخباری در دست است که ایران تمایل داشت تعداد بالایی و به گفته برخی منابع تا 250 فروند سوخو30 از روسیه خریداری کند؛ خبری که هرچند اصل آن تکذیب نشد اما تعداد مطرح شده هم مورد تردید قرار دارد. این قرارداد هرگز امکان مطرح شدن به‌صورت جدی در سطوح عالی را نیافت وعقیده برخی تحلیلگران بر این است که فشار امریکا و خصوصاً رژیم صهیونیستی سبب شد تا چنین قراردادی مجال جدی شدن پیدا نکند.
این چنین اعمال فشاری خصوصاً از نیمه دهه 2000 به بعد که پرونده هسته‌ای ایران به یک موضوع همواره فعال در سیاست خارجی ایران و کشورهای در حال تعامل با ایران تبدیل شده بود باز هم رخ داد.
ایران برای روزآمدسازی و رفع خلأهای شبکه پدافند هوایی خود، رادارهای مختلف و بعضاً بسیار پیشرفته‌ای در آن دوران از روسیه تحویل گرفت. رادارهای مشهور نبو، کاستا و گاما که تخصص ویژه‌ای در ردیابی و شناسایی اهداف پنهانکار راداری دارند.
اینها در واقع اجزای کشف و ردگیری در شبکه‌ای بودند که با سامانه موشکی اس300 در نقش ابزار مقابله و البته تور-ام-1 در نقش دفاع لایه آخر و برخی سامانه‌های جنگ الکترونیک تکمیل شده و سد دفاعی بسیار محکمی در برابر حمله هوایی که دائماً از سوی امریکا و اسرائیل در آن دوران بر زبان رانده می‌شد تشکیل می‌دادند.
قرارداد اس300 هم به ارزش 800 میلیون دلار در سال 2008 برای دریافت 5 مجموعه از این سامانه منعقد شد و به نظر می‌رسید همه چیز خوب پیش می‌رود اما مصاحبه‌هایی در ایران مبنی بر اینکه اس300 در حال بارگیری به مقصد ایران بوده و بزودی تحویل می‌شود همه چیز را به هم ریخت.
صهیونیست ها بدون فوت وقت، هیأت عالی رتبه‌ای به مسکو اعزام کرده و به شیوه‌هایی موفق شدند رئیس‌جمهور وقت روسیه مدودوف را که در سال‌های قبل دست راست پوتین هم محسوب می‌شد، قانع کنند که از تحویل اس300 به ایران خودداری کند. مدودوف هم با دلیلی مضحک و ارتباط دادن اس300 به یکی از قطعنامه‌های سازمان ملل قرارداد مذکور را اجرا نکرد.
از اینجا شروع ماجرایی بود که تا چندین سال بعد به یکی از نقاط تاریک در روابط تسلیحاتی ایران و روسیه تبدیل شده و بار دیگر خاطرات بدعهدی روس ها در زمینه‌های مختلف را در ذهن ایرانیان زنده کرد.
دولت وقت ایران پس از ناامیدی از به جریان انداختن مجدد قرارداد خرید اس300 به دادگاه داوری بین‌المللی شکایت کرده و درخواست غرامت 4 میلیارد دلاری کرد.
همزمان یک برنامه بومی وسیع و با مشارکت ارگان‌های مختلف در ایران برای ساخت نمونه بومی از سامانه پدافند هوایی برد بلند ترتیب داده شد که به ساخت باور373 ختم شد.
با مشخص شدن روند رو به رشد این برنامه، رأی دادگاه به نفع ایران و محکوم شدن روسیه به پرداخت غرامت یا جلب رضایت ایران و از سوی دیگر اتمام دوره ریاست جمهوری مدودوف و سرکار آمدن مجدد پوتین، روسیه اقدام به جلب رضایت ایران کرد.
در ابتدا پیشنهاد دریافت تعداد بیشتری تور-ام-1 داده شد که اصلاً مورد توجه ایران قرار نگرفت. سپس پیشنهاد دریافت نمونه دیگری از اس300 که متفاوت با نمونه سفارشی ایران بود داده شد که این پیشنهاد هم با مخالفت ایران رو به رو شد. در نهایت روس ها حاضر شدند در قرارداد جدیدی یک نمونه بهتر از اس300 قرارداد قبلی را بفروشند.

2010 تا امروز
این دوره مصادف با اوج‌گیری پرونده هسته‌ای ایران به علت پذیرش اجرای مذاکرات معروف به 1+5 با حضور امریکا و چند کشور اروپایی بود.
یک رخداد مهم دیگر در این دوره سفر ولادیمیر پوتین به ایران در آذر 1394 بود. این سفر در زمانی انجام شد که وی به یکی از قدرتمندترین چهره های سیاسی چند دهه اخیر روسیه و حتی منطقه تبدیل شده بود.
این سفر مصادف با ماه‌های پس از حل و فصل پرونده اس300 و تصمیم به اجرای قرارداد جدید برای تحویل آن به ایران بود اما با تحویل کامل سامانه‌ها و مشاهده آن در رزمایش‌ها و رژه‌های نیروهای مسلح در اواخر سال 1395 و 1396 مشخص شد که ایران در واقع یک نسخه اختصاصی‌سازی شده از اس300 را دریافت کرده که اجزایی مشترک با سامانه پیشرفته‌تر اس400 هم در آن دیده می‌شود.
در این دوران بازدیدهای نظامی در سطوح بالا بین دو کشور صورت گرفته و حتی فرمانده نیروی هوایی روسیه پس از مشاهده پهپادهای ایرانی به دریافت کامل فناوری یک نمونه از آنها ابراز علاقه‌مندی کرده بود.
برگزاری مسابقات نظامی بین‌المللی و چند رزمایش دریایی مشترک هم از سایر نشانه‌های گسترش روابط نظامی ایران و روسیه بود.
اما مهم‌ترین جنبه همکاری‌های نظامی ایران و روسیه در این دهه، ماجرای جنگ جهانی تروریست ها علیه سوریه بود.
از سال 2015 به بعد و با ملاقات سردار شهید سپهبد حاج قاسم سلیمانی با ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه و برشمردن دلایل لزوم حضور روسیه در این جنگ، روس ها وارد یک همکاری چند جانبه با سوریه، ایران و حتی حزب‌الله برای بازپس‌گیری اراضی سوریه و کمک به دولت قانونی این کشور شدند.
هر چند خود این همکاری هم مانند سایر عملکرد روس ها دارای فراز و نشیب‌هایی بود اما در مواقعی حتی به حضور هواپیماهای بمب افکن روسی در پایگاه سوم شکاری شهید نوژه و شروع عملیات از مبدأ این پایگاه هم انجامید.
عبورهای مکرر هواپیماهای نظامی روسیه برای عملیات‌های رزمی و تدارکاتی از آسمان ایران هم از دیگر رخدادهای مرتبط بود که البته لایه‌های امنیتی و اطلاعاتی این همکاری‌ها هنوز محرمانه باقی مانده است.
به دنبال توافق هسته‌ای مشهور به برجام در سال 2015 مسئولان ایران به صراحت از برنامه‌هایی برای خرید هواپیماهای جنگنده و آموزشی از روسیه سخن می‌گفتند و بعضی به صراحت از سوخو30 و یاک130 نام می‌بردند.
بنا بر اطلاعات موجود، قراردادهایی در همان سال‌ها یعنی 2015 تا 2016 با روس ها منعقد شده بود که در دفعات مختلف توسط مسئولانی حتی تا سطح وزیر دفاع به آن تصریح شد. اما ذیل توافق هسته‌ای، تیم مذاکره کننده ایران به‌صورت داوطلبانه برای 5 سال مبادلات تسلیحاتی را منوط به جلب نظر شورای امنیت سازمان ملل کرده بود و به گفته برخی منابع این مسأله سبب عدم تحویل اقلام با قابلیت تهاجمی از سوی روسیه عنوان شده است.
این با وجود اظهار نظر برخی مقامات روس مبنی بر این است که «این کشور نیازی به اجازه گرفتن از شورای امنیت ندارد.»؛ چیزی که در عمل اجرا نشدن قراردادهای مذکور نشان از واقعیت دیگری داشت.
محدودیت مذکور در 27 مهر 1399 به پایان رسید و اکنون که بیش از یک سال از آن تاریخ گذشته، هنوز هیچ سلاح روسی جدیدی به نیروهای مسلح ایران تحویل نشده است. طبق اطلاعات جدید، خریدهای ایران شامل جنگنده و بالگرد بوده و برای پیگیری این قراردادها، سرلشکر باقری ریاست ستاد کل نیروهای مسلح ایران چند ماه پیش به روسیه سفر کرد.
رسانه‌های روسی از برنامه فروش جنگنده پیشرفته سوخو35 و سامانه پدافند موشکی راهبردی اس400 و حتی ماهواره به ایران خبر می‌دهند اما جزئیات اخبار منتشر شده از سوی آنها در ایران تأیید و تکذیب نشده است. شایعات حول محول جنگنده مذکور و هواپیمای آموزشی یاک130 و یک نوع بالگرد رزمی قوت دارد.
بدیهی است که قدرت هوایی ایران به‌واسطه نبود محصول بومی از یک سو و عدم خرید هواپیماهای جدید طی حدود 32 سال گذشته و حتی عدم به روزرسانی‌های گسترده و پرتعداد روی هواپیماهای موجود نیاز به تزریق خون تازه‌ای برای نقش آفرینی بهتر در معادلات دفاعی کشور دارد؛ همان موضوعی که در قالب فرمایش فرمانده معظم کل قوا حضرت آیت‌الله خامنه‌ای در لزوم رسیدن نیروی هوایی ارتش به تراز مد نظر انقلاب اسلامی مطرح شده است.
این امر میسر نمی‌شود مگر اینکه هواپیماهای شکاری در سطح قابل رقابت با نمونه‌های در اختیار دشمن و حتی هواپیماهای مورد نیاز در سایر رسته‌ها خصوصاً آواکس و جنگ الکترونیک به تعداد کافی و با فناوری بالا و تسلیحات لازم و آموزش سریع و صحیح و پشتیبانی فنی مورد نیاز به سازمان رزم کشور وارد شود.
پرواضح است که در حال حاضر صنعت دفاعی کشور محصولی برای رفع نیاز مذکور ندارد و در کوتاه مدت جمهوری اسلامی ایران راهی جز خرید جنگنده از خارج ندارد.
در این میان محصولات روسی به دلایل مختلف بر تنها انتخاب عملی دیگر ایران یعنی محصولات چینی ارجحیت دارند. ضمن اینکه باید برای دریافت جنگنده نسل پنجم هم از منابع خارجی فکر شود زیرا این رده هم در کوتاه مدت امکان تولید انبوه در کشور را ندارد.
بالگرد رزمی هم دیگر حوزه محصولی است که به‌شدت مورد نیاز بوده خصوصاً با گسترش گروه‌های تروریستی این وسیله یکی از اقلام بسیار لازم است که تا الان بار منفی نیاز روزافزون به بالگردهای تهاجمی تا حد امکان با پهپادهای ساخت داخل کم شده اما به هر حال پهپادهای فعلی امکان جایگزینی با بالگردهای رزمی را ندارند.
هواپیمای آموزشی مرحله پیشرفته هم با وجود در دست توسعه بودن نمونه بومی به علت روشن نبودن افق تولید انبوه آن در کوتاه مدت مورد نیاز نیروهای مسلح است خصوصاً اگر دارای توانایی‌های رزمی هم باشد.
اما صرف نظر از اینکه خریدهایی که اصل آن توسط مقامات کشور تأیید شده شامل چه مواردی بوده، به چه تعداد و به چه قیمت و با چه زمان ‌بندی تحویلی خواهد بود، زمینه‌های همکاری با روسیه در این دوران نباید صرفاً به خریدهای محصولات محدود شود. بلکه به‌واسطه پشتوانه دانشی و فنی کشور که در زمینه‌های مختلفی نمود داشته و تحلیلگران خارجی را به این نتیجه رسانده که ایران در زمینه‌های مختلف قادر به رفع نیاز خود ولو با صرف یک دهه زمان است باید با جلب نظر طرف روس برای از دست ندادن فرصت فروش فناوری و مشاوره‌های دانشی به ایران در این دوران، برای تسریع روند توسعه محصولات بومی هم اهتمام ویژه داشت.
در واقع همان‌طور که در حوزه موشکی همکاری‌های مقطعی بین ایران و برخی طرف‌های خارجی ایجاد شده و به سهم خود به سریع‌تر پیش رفتن برنامه موشکی ایران در ابتدای راه کمک کرد، در اینجا هم دریافت کمک‌های فنی و مشاوره‌ای در برخی زمینه‌ها قطعاً کمک بزرگی به روند توسعه محصولات بومی و کمتر شدن نیاز به آزمون و خطا و صرف زمان‌های تحقیقاتی طولانی خواهد داشت.
موتورهای مختلف هوایی و زمینی و دریایی، طراحی سازه‌های فضایی و ماهواره برهای سنگین، ساخت و تولید شناورهای سنگین و زیردریایی‌های بزرگتر از جمله مثال‌هایی است که ایران در مسیر دستیابی به آنها در حرکت است و کمک‌های علمی و فنی خارجی در هر سطحی می‌تواند به صرفه‌جویی در زمان و هزینه منجر شود.
این نوشتار سعی در مرور روابط نظامی ایران و روسیه با تأکید در بعد تسلیحاتی و بر اساس اطلاعات آشکار بوده و پرواضح است که زمینه‌هایی مانند ساخت نیروگاه هسته‌ای و دریافت خط تولید هواپیمای مسافربری و کارهای مشترک در این زمینه و نیز سایر زمینه‌های علمی و فنی و اقتصادی هم باید در جایگاه متناسب در دستور کار دولتمردان قرار گیرد.

انتهای پیام/

منبع: ایران آنلاین

کلیدواژه: سامانه پدافند هوایی نظامی ایران و روسیه نیروی هوایی ارتش نیروهای مسلح میلیارد دلار آن دوران مهم ترین جنگ تحمیلی خریداری شد رئیس جمهور همکاری ها دوران جنگ مورد نیاز سامانه ها ایران هم تبدیل شد بمب افکن موشک ها تور ام 1 مشخص شد هسته ای دهه 2000 سال ها دهه 1990 روس ها

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت ion.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایران آنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۴۱۶۵۴۰۹ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

هشدار درباره خطر حملات پهپادی برای امنیت ملی آمریکا

به گزارش خبرگزاری مهر به نقل از الجزیره، رئیس کمیته نیروهای مسلح مجلس سنای آمریکا و معاون او در مقاله ای که در روزنامه واشنگتن پست منتشر شد، درباره به خطر حملات پهپادی برای امنیت ملی این کشور هشدار دادند.

در مقاله واشنگتن پست به نقل از این دو مقام ارشد آمریکایی آمده است: نیروهای آمریکایی در خارج از کشور در برابر تهدید پهپادهایی که در ارتفاع پایین پرواز می‌کنند، آسیب‌پذیر هستند. پایگاه‌های نظامی محلی ما نیز تقریباً هیچ حسگر پهپادی ندارند.

این مقامات افزودند: تا کنون چندین پهپاد در حال پرواز بر فراز پایگاه‌های نظامی و تأسیسات هسته‌ای آمریکا شناسایی شده است. ما پهپادهایی را بر فراز پایگاه‌های نیروی هوایی «لانگلی» در ویرجینیا و «وایتمن» در میسوری شناسایی کردیم.

رئیس کمیته نیروهای مسلح مجلس سنای آمریکا و معاون او اذعان کردند که آژانس های امنیتی و نظامی آمریکا اقدامی برای پذیرش مسؤولیت و متوقف کردن این حملات انجام نداده‌اند.

کد خبر 6086234