چالش‎های دولت برای افزایش رشد و کاهش تورم در سال ۹۶

بانک مرکزی در فصلنامه جدید روند چالش‌های دولت را برای تداوم نرخ بالای رشد و تورم تک‌رقمی در سال ۹۶ برشمرد.

به گزارش قدس آنلاین، در هفتاد و ششمین شماره فصلنامه روند، نشریه علمی- ــ تخصصی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران مربوط به زمستان ۱۳۹۵ که منتشر شده پیمان قربانی معاون اقتصادی بانک مرکزی در یادداشت سردبیر این نشریه آورده است: حجم نقدینگی در پایان سال ۱۳۹۵ به ۱۲۵۳۳.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

متن کامل یادداشت سردبیر این فصلنامه به‌شرح زیر است:

روند رو به رشد اقتصاد کشور که از سه ماهه چهارم سال ۱۳۹۴ شروع شده، خوشبختانه در تمامی فصول سال ۱۳۹۵ با عملکرد قابل ملاحظه ای تداوم یافت؛ به طوری که براساس ارقام مقدماتی، در سال ۱۳۹۵ تولید ناخالص داخلی به قیمت های ثابت سال ۱۳۹۰ از رشد ۱۲.۵ درصدی برخوردار شد؛ این در شرایطی است که عملکرد تولید ناخالص داخلی کشور در سال ۱۳۹۴ با کاهش ۱.۶ درصدی مواجه بود.

مروری بر عملکرد رشد اقتصادی محقق شده در سال ۱۳۹۵ بر حسب بخش های مختلف اقتصادی نشان می دهد، در این سال ارزش افزوده فعالیت های «نفت»، «صنعت»، «بازرگانی، رستوران و هتلداری» و «حمل و نقل، انبارداری و ارتباطات» به ترتیب با سهمی برابر ۹.۸، ۰.۸، ۰.۷ و ۰.۷ واحد درصد از رشد تولید ناخالص داخلی، نقش مؤثری در تحقق رشد اقتصادی این سال داشته اند.

هر چند سهم اصلی رشد اقتصادی محقق شده به رشد قابل ملاحظه ارزش افزوده بخش نفت در نتیجه رفع محدودیت ها و افزایش تولید و صادرات نفت خام، فرآورده های پالایشگاهی، میعانات و مایعات گازی و نیز افزایش تولید و صادرات گاز طبیعی متکی است، با این حال، در بخش غیرنفتی اقتصاد نیز در این سال تحرک مناسبی مشاهده می شود؛ به گونه ای که روند رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت (به قیمت های ثابت سال ۱۳۹۰) در تمام فصول سال ۱۳۹۵ رو به افزایش بوده است. رشد اقتصادی بدون نفت از منفی ۱.۸ درصد فصل نخست سال ۱۳۹۵ به ترتیب به ۳.۹، ۵.۴ و ۵.۶ درصد در فصول دوم تا چهارم این سال افزایش یافته و در مجموع، رشد تولید ناخالص داخلی بدون نفت در سال ۱۳۹۵ به ۳.۳ درصد رسیده است.

همچنین، ارزش افزوده بخش صنعت نیز در این سال نسبت به سال پیشین از افزایش ۶.۹ درصدی برخوردار شده که در مقایسه با عملکرد سال پیشین (منفی ۴.۶ درصد) حاکی از بهبود قابل توجه وضعیت فعالیت های صنعتی در سال ۱۳۹۵ است.

تحولات شاخص های بخش حقیقی اقتصاد در سال ۱۳۹۵ نیز بهبود عملکرد بخش هایی همچون صنعت، معدن، کشاورزی و خدمات را نشان می دهد؛ از جمله در بخش صنعت، شاخص تولید کارگاه های بزرگ صنعتی با در اختیار داشتن سهمی در حدود ۷۰ درصد از ارزش افزوده بخش صنعت، در این سال از رشد ۷.۹ درصدی نسبت به سال پیشین برخوردار بود. گفتنی است که از مجموع ۲۴ رشته فعالیت صنعتی در سال ۱۳۹۵، ۱۶ رشته فعالیت (با ضریب اهمیت ۸۳.۷ درصد)، با رشد مثبت همراه بوده است. بیشترین سهم ایجاد شده در رشد این شاخص به ترتیب مربوط به فعالیت های صنایع تولید «وسایل نقلیه موتوری، تریلر و نیم تریلر»، «مواد و محصولات شیمیایی» و «مواد غذایی» در این سال است. در بخش کشاورزی نیز بر اساس برآوردهای وزارت جهاد کشاورزی از عملکرد تولید در سال ۱۳۹۵، تولید محصولات زراعی، باغی و دامی در این سال نسبت به سال ۱۳۹۴ به ترتیب ۷.۳، ۶.۰ و ۴.۶ درصد افزایش داشته است.

در این میان، ارزش افزوده بخش ساختمان بیشتر متأثر از رکود حاکم بر وضعیت ساخت و ساز بخش خصوصی در بخش مسکن همچنان با کاهش عملکرد در این سال مواجه بوده است که البته با توجه به اقدام های مناسب نظام بانکی و گشایش های مالی انجام شده در این بخش به منظور تقویت قدرت خرید خانوار و نیز رشد عملکرد صدور پروانه های ساختمانی صادرشده توسط شهرداری های کل مناطق شهری به عنوان یک شاخصی پیش نگر از فعالیت های ساختمانی در سال ۱۳۹۵، بهبود سرمایه گذاری و ارزش افزوده بخش ساختمان در سال ۱۳۹۶ دور از انتظار نخواهد بود.

در سال ۱۳۹۵ علاوه بر توفیقات به دست آمده در زمینه بهبود قابل ملاحظه رشد اقتصادی، شاهد دستاورد نرخ تورم تک رقمی (برابر ۹.۰ درصد) نیز بودیم؛ به طوری که تک رقمی شدن نرخ تورم در پایه سال پس از گذشت ۲۶ سال، دستاورد مهم و مطلوبی به شمار می رود. با این وجود، دو رقمی شدن مجدد نرخ تورم نقطه به نقطه از بهمن ماه سال ۱۳۹۵، حاکی از لزوم استمرار و تقویت سیاست های انضباط گرایانه مالی و پولی به منظور تداوم پایداری نرخ تورم در سطحی تک رقمی برای سال جاری است. از سوی دیگر، در شرایطی که میزان تولید و صادرات نفت خام تقریباً به سطح عملکرد پیش از تحریم ها بازگشته است، استمرار رشد بالای ارزش افزوده بخش نفت در سال ۱۳۹۶ تکرارپذیر نبوده، بنابراین در این شرایط، تداوم رشد اقتصادی مستلزم بهبود عملکرد بخش های دیگر اقتصادی یا به عبارتی اقتصاد غیرنفتی کشور است.

از این رو با توجه به نامگذاری سال جاری (۱۳۹۶) توسط مقام معظم رهبری (مدظله العالی) به اقتصاد مقاومتی، تولید و اشتغال، بهره گیری دقیق از منابع مالی موجود و اختصاص آن به فعالیت های با حداکثر بازدهی و اشتغال آفرینی پایدار بیش از پیش اهمیت دارد.

تجزیه و تحلیل سیاست های اقتصادی

همانطور که عنوان شد، بخش عمده ای از رشد بالای اقتصادی محقق شده در سال ۱۳۹۵ متاثر از افزایش تولید و صادرات نفت، در نتیجه گشایش های ناشی از اجرای بر جام بوده و بالتبع، پس از استفاده از ظرفیت های جاری تولید نفت، اثر فزاینده این بخش بر رشد اقتصادی در سال ۱۳۹۶ محدود خواهد بود. از این رو تداوم رشد اقتصادی نیازمند تقویت و بهبود فعالیت بخش های غیرنفتی است که به منظور دستیابی به این مهم باید علاوه بر راهکارهای تأمین مالی تولید، رفع موانع و مشکلات ساختاری موجود در بخش حقیقی اقتصاد در چارچوب اقدام هایی همچون تسهیل شرایط سرمایه گذاری، اصلاح تعرفه ها و ضرایب مالیاتی، مبارزه جدی با قاچاق کالا، اصلاح قوانین و مقررات بازار کار و تقویت رقابت پذیری صنایع کشور مدنظر قرار گیرد.

البته، با توجه به تنگنای اعتباری به وجود آمده در شبکه بانکی، رفع مشکلات موجود در حوزه تأمین مالی فعالیت های تولیدی نیز به عنوان یکی از اولویت های اساسی در این زمینه مطرح بوده و امید می رود اصلاح نظام تأمین مالی با قدرت و شتاب بیشتری پیگیری و اجرا شود. با این حال، خاطر نشان می شود تجربه اقتصاد ایران از عملکرد رشد متغیرهای کلان «نقدینگی»، «شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی» و «تولید ناخالص داخلی» در دهه های اخیر به خوبی نمایانگر آن است که پیگیری اهداف تحرک تولید در کشور صرفاً از طریق ابزارهای پولی و بدون توجه به ریشه های اصلی مشکلات بنگاه های تولیدی، نه تنها منتهی به تحقق اهداف اولیه این گونه طرح ها نمی شود، بلکه بعضاً به دلیل آثار و تبعات پولی، زمینه ساز افزایش سطح عمومی قیمت ها در دوره های آتی شده و سرانجام به ناپایداری رشد اقتصادی منجر می شود.

بنابراین، اتکای صرف به ابزارهای تأمین مالی راه حلی جامع و راهگشا در رفع تمامی موانع و مشکلات پیش روی تولید داخلی نبوده و لازم است رفع مشکلات ساختاری تولید به طور جدی مدنظر متولیان امر قرار گیرد. به رغم توفیقات به دست آمده در زمینه کنترل تورم و دستیابی به نرخ تورم ۹.۰ درصدی در سال ۱۳۹۵، افزایش نرخ تورم نقطه به نقطه به سطح دو رقمی از بهمن ماه سال ۱۳۹۵ نشان دهنده لزوم و اهمیت استمرار و صیانت از این دستاورد مهم است.

در چنین شرایطی، تقویت انضباط پولی و کنترل رشد نقدینگی از اهمیت بالایی برای حفظ دستاوردهای به دست آمده در زمینه کنترل نرخ تورم برخوردار بوده که باید مورد توجه سیاستگذاران قرار گیرد. با توجه به اثرپذیری نرخ ارز از تحولات نقدینگی، کنترل رشد نقدینگی از حیث حفظ ثبات بازار ارز و تضعیف انتظارات تورمی و به طور کلی، ایجاد سازگاری میان سیاست های پولی و ارزی نیز اهمیت فراوانی دارد.

در حوزه سیاست های اعتباری، رویکرد غالب نظام بانکی بر تأمین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی با هدف بهره برداری از ظرفیت های خالی اقتصاد و نیز حمایت از واحدهای کوچک و متوسط متمرکز بوده که با توجه به شرایط کلی بخش واقعی اقتصاد، لازم است این رویکرد در آینده نیز ادامه یابد. سهم سرمایه در گردش از تسهیلات اعطایی شبکه بانکی در سال ۱۳۹۵ به ۶۴.۰ درصد رسیده است.

این رویکرد در بخش صنعت و معدن با قوت بیشتری پیگیری شده و سهم یادشده از تسهیلات پرداختی به این بخش برابر ۸۲.۳ بوده است؛ ضمن آن که در این سال نظام بانکی در قالب تأمین مالی طرح خرید تضمینی گندم نیز حمایت های مؤثری را از بخش کشاورزی به عمل آورد. همچنین، پس از ابلاغ «دستورالعمل تأمین مالی بنگاه های کوچک و متوسط» از سوی بانک مرکزی در اردیبهشت ماه سال ۱۳۹۵ و تشکیل کارگروه های استانی، سامانه ثبت نام واحدهای تولیدی متقاضی دریافت تسهیلات با هدف شناسایی و گزینش واحدهای تولیدی متقاضی دریافت تسهیلات راه اندازی شد که از عملکرد مناسبی در خصوص تأمین مالی این واحدها برخوردار بوده است.

تمرکز بر تأمین سرمایه در گردش واحدهای تولیدی و نیز حمایت از بنگاه های کوچک و متوسط نقش مؤثری در بهبود عملکرد فعالیت های تولیدی و صنعتی در سال ۱۳۹۵ داشته است. اجرای سیاست حمایت نظام بانکی از تأمین مالی بنگاه های کوچک و متوسط در سال ۱۳۹۶ نیز تداوم یافته و مقرر شده است مبلغ ۳۰۰ هزار میلیارد ریال تسهیلات برای تأمین سرمایه در گردش، تکمیل طرح های با پیشرفت فیزیکی بالای ۶۰ درصد و بازسازی و نوسازی واحدهایی که از توجیه فنی، مالی و اقتصادی لازم برخوردارند، اختصاص یابد.

در حوزه سیاست های ارزی، بانک مرکزی بر حفظ ثبات بازار در چارچوب تحولات متغیرهای بنیادین تعیین کننده نرخ ارز متمرکز بوده است. البته، به رغم ثبات مناسب بازار ارز در هشت ماهه نخست سال ۱۳۹۵، در آذر و دی ماه این سال به دنبال عواملی نظیر تقویت دلار در مقابل ارزهای دیگر، افزایش تقاضای ارز مسافری، پویایی های عرضه ارز از سوی صادرکنندگان، انتظارات شکل گرفته در خصوص نتایج انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و نیز بروز برخی فعالیت های سفته بازی، نرخ دلار در بازار آزاد افزایش یافت؛ ولی به دلیل ماهیت روانی نوسانات یادشده، روند اصلاحی نرخ ارز از اوایل دیماه سال ۱۳۹۵ آغاز شد و نرخ ارز تا پایان سال در یک روند نزولی نوسانات محدودی را تجربه کرد. در مجموع، متوسط نرخ دلار و یورو در بازار آزاد در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال پیشین به ترتیب از رشدی برابر ۵.۶ و ۵.۷ درصد برخوردار بود که حاکی از ثبات نسبی بازار ارز در این سال است.

تحولات بخش اسمی اقتصاد

الف) وضعیت متغیرهای حوزه پولی و اعتباری

حجم نقدینگی در پایان سال ۱۳۹۵ به ۱۲۵۳۳.۹ هزار میلیارد ریال رسید که نسبت به پایان سال پیشین به میزان ۲۳.۲ درصد رشد (برابر ۲۳۶۱.۱ هزار میلیارد ریال) داشت. این میزان رشد نقدینگی در مقایسه با رشد دوره مشابه سال ۱۳۹۴ (۳۰.۰ درصد)، برابر ۶.۸ واحد درصد کاهش نشان می دهد.

پایه پولی در پایان سال ۱۳۹۵ با رشدی برابر ۱۷.۲ درصد نسبت به پایان سال ۱۳۹۴ (۲۶۴.۵ هزار میلیارد ریال افزایش) به ۱۷۹۸.۱هزار میلیارد ریال رسید که نسبت به رشد دوره مشابه در سال ۱۳۹۴ (۱۶.۹درصد)، ۰.۳ واحد درصد افزایش نشان می دهد. مطالبات بانک مرکزی از بانکها با ۳۸.۶ درصد افزایش نسبت به پایان سال ۱۳۹۴ (۳۲۳.۲هزار میلیارد ریال افزایش) و سهمی فزاینده برابر ۲۱.۱ واحد درصد، مهمترین عامل فزاینده رشد پایه پولی در سال ۱۳۹۵ بوده است. افزون بر این، خالص مطالبات بانک مرکزی از بخش دولتی با ۷.۷ درصد افزایش (۱۴.۰هزار میلیارد ریال) و سهمی فزاینده برابر ۰.۹ واحد درصد در رشد پایه پولی، از عوامل دیگر فزاینده رشد پایه پولی در سال ۱۳۹۵ بوده است. در مقابل، خالص سایر اقلام با سهمی کاهنده برابر ۳.۵ واحد درصد در رشد پایه پولی، مهمترین عامل کاهنده پایه پولی در دوره مورد بررسی بوده است. علاوه بر خالص سایر اقلام، خالص دارایی های خارجی بانک مرکزی نیز با ۱ درصد کاهش نسبت به پایان سال ۱۳۹۴ و با سهمی کاهنده برابر ۱.۳ واحد درصد، عامل دیگر کاهنده رشد پایه پولی در سال ۱۳۹۵ بوده است.

در پایان سال ۱۳۹۵، ضریب فزاینده نقدینگی به ۶.۹۷۱ رسید. بدین ترتیب، ضریب فزاینده نقدینگی نسبت به پایان سال ۱۳۹۴، ۵.۱ درصد افزایش یافت که در مقایسه با رشد دوره مشابه سال ۱۳۹۴ (۱۱.۲ درصد)، ۶.۱ واحد درصد کاهش نشان می دهد.

ب) تحولات بخش خارجی اقتصاد

بر اساس برآوردهای مقدماتی، در سال ۱۳۹۵ مازاد حساب جاری تراز پرداخت ها با افزایش ۸۱.۸ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۴، به ۱۶.۴ میلیارد دلار رسید. افزایش قابل توجه مازاد حساب جاری در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۹۴، عمدتاً ناشی از رشد ارزش صادرات نفتی (افزایش حدود ۶۶.۱ درصدی نسبت به سال ۱۳۹۴) به دلیل افزایش هم زمان حجم صادرات و افزایش قیمت نفت بود. در سال ۱۳۹۵، ارزش فوب صادرات کالا با ۳۰.۰ درصد افزایش در مقایسه با سال ۱۳۹۴ به ۸۴.۰ میلیارد دلار و ارزش فوب واردات کالا با ۲۰.۴ درصد افزایش به رقم ۶۳.۱ میلیارد دلار رسید. مجموع تعهدات خارجی کشور در پایان سال ۱۳۹۵ به رقم ۳۱.۶ میلیارد دلار رسید که ۶۵.۶ درصد (۲۰.۷ میلیارد دلار) آن را تعهدات بالقوه و ۳۴.۴ درصد (۱۰.۹ میلیارد دلار) آن را تعهدات بالفعل (بدهی‌ها) تشکیل می داد. سهم بدهی‌های کوتاه مدت و بلندمدت از کل بدهی‌های خارجی (تعهدات بالفعل) در مقطع زمانی یادشده به ترتیب برابر ۵۲.۴ و ۴۷.۶ درصد بود.

پ) تحولات بودجه عمومی دولت

تصویر عملکرد بودجه عمومی دولت در سال ۱۳۹۵ حاکی از آن است که منابع و مصارف بودجه دولت به حدود ۲۸۳۰.۱ هزار میلیارد ریال رسید که نسبت به سال پیشین، ۴۰.۳ درصد افزایش نشان می‌دهد. درآمدهای عمومی دولت در سال ۱۳۹۵ مبلغ ۱۴۵۹.۹ هزار میلیارد ریال بود که نسبت به سال پیشین، ۲۹.۹ درصد افزایش و نسبت به رقم مصوب بودجه، ۹۲.۸ درصد تحقق داشت.

سهم درآمدهای مالیاتی و سایر درآمدها از کل درآمدهای عمومی دولت در این سال به ترتیب ۶۹.۵ و ۳۰.۵ درصد بود. همچنین در این دوره، منابع حاصل از واگذاری دارایی های سرمایه ای به ۷۴۲.۸ هزار میلیارد ریال رسید و ۲۶.۲ درصد از منابع عمومی دولت را تشکیل داد. تفکیک منابع بودجه عمومی دولت برحسب اقلام ناشی از نفت و غیرنفت نشان میدهد که در سال ۱۳۹۵، سهم منابع ناشی از نفت از کل منابع بودجه عمومی حدود ۲۶.۳ درصد بود که در مقایسه با رقم سال پیشین (۳۳.۷ درصد) به میزان ۷.۴ واحد درصد کاهش نشان میدهد.

پرداخت های هزینه ای (جاری) در سال ۱۳۹۵ به ۲۰۷۰.۲ هزار میلیارد ریال رسید که در مقایسه با رقم مصوب، ۹۶.۸ درصد تحقق و نسبت به سال پیشین، ۲۰.۶