برای آزادی امام‌موسی‌ صدر چه کرده‌ایم؟

فرهنگ>دین و اندیشه - امام موسی صدر مجتهد، متفکر و اندیشمند اعتدال و عقلانیت و نماد روشن بینی، جهان شمولی و نوگرایی در تفکر اسلامی است. سی ونه سال پیش او را با برنامه ریزی در لیبی ربودند تا به راحتی بتوانند جهان اسلام را دچار افراطی گرای، طالبانیسم و داعش امروز کنند.

به گزارش خبرآنلاین،« تریبون آزادی» امام موسی صدر، امسال با حضور چهره‌های مختلف و متنوع علمی، فرهنگی و سیاسی در محل موسسه در تهران برگزار شد.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

امام موسی صدر و دو همراهش، ۹ شهریور ۱۳۵۷ در لیبی ربوده شد و این اسارت ۳۹ ساله همچنان ادامه دارد. حاضران در تریبون آزادی هر کدام با گفتن جملاتی درباره شخصیت و سیره رفتاری و عملی او خواستار پیگیری‌جدی پرونده ربودن امام صدر تا به نتیجه رسیدن آن شدند.

گزارش خبرآنلاین را از سخنرانی های چهره ها و مهمترین نکات مهم مطرح شده در تریبون آزادی می خوانید:

حجت الاسلام والمسلمین استاد سیدمهدی طباطبائی:
امیدوارم کمیته‌ای که برای پیگیری آزادی ایشان تشکیل شده زودتر به نتیجه برسد

شیادان و مکاران مانع پیشرفت کار بنده خدا هستند اما اگر بنده خود را به خدا سپرده باشد، خداوند این بدی‌ها را از او دور می‌کند. در روایت هست که بنده اگر بندگی کرد، خداوند می‌گوید من چشم و گوش او می شوم. از ویژگی های امام موسی صدر هم این است که بنده ای خوب و بنده ای عادل و حکیم است. یکی از آثار همین ویژگی هم این است که او به دنبال وحدت بود.

افکار انسان ها اگر در کنار هم جمع نشود به مشکلات برخواهیم خورد. الان سه گروه نصرانی، سنی و شیعه در لبنان زندگی می کنند و هیچ کس در آن دعوا ندارد. اما باور می کنید که در برخی خانواده ها در اینجا دو خواهر یا دو برادر بر اساس بینش انقلابی نمی‌توانند با هم سازش کنند. امام موسی صدر با همان ویژگی‌هایی که دارد توانست باعث این همزیستی مسالمت‌آمیز در لبنان بشود.

چهره، ‌نوع برخورد و رفتار، نوع گفتار همه اینها در امام موسی صدر جذاب بود. در کنار همه اینها، افکار جذب‌کننده‌ای که داشت، فقدان این حکیم عابد و عاقل دینی که افکار مشتت و متفرق را جمع و همه را به یک وحدت و یگانگی برای پیشبرد اهداف دین و سیاست آماده کرد، به شدت به چشم می‌خورد.

کمیته‌ای برای پیگیری آزادی ایشان تشکیل شده است. اینکه الان در کجا هستند و در چه وضعیتی نگهداری می‌شوند، امیدواریم به زودی با دعای همه مشخص شود و انشاالله این کمیته به زودی به نتیجه برسد و ایشان را زنده ببینیم. معتقدم اگر امروز او را ببینیم حتما افکار بلندش پخته‌تر شده و به نفع اسلام و مسلمین در جهان نقش خواهد داشت.

اسقف سبو سرکیسیان، اسقف ارامنه تهران:
به غیبت امام صدر اعتقادی ندارم، او در قلب همه انسان‌های مومن حضور دارد

در این روزها شبکه‌های مختلف لبنانی مخصوصا المیادین فیلم‌ها و تصاویر مختلفی از امام صدر را نشان می‌دهند. من امام صدر را از ابتدای دهه 70 میلادی شناختم و از همان زمان همیشه به جسم و روح او اندیشیده‌ام. امام صدر در جامعه لبنان و جامعه اسلامی نقش بسیار بارزی داشت. همه لبنانی‌ها فضای ملتهب دهه‌های 60 و 70 میلادی را به یاد دارند. روحانیون فِرَق مختلف در این فضا نقش داشتند، برخی نقش مثبت و برخی هم نقش منفی.

در چنین شرایطی شخصیت و خرد وسیع امام موسی صدر بسیار بارز بود. در ماه می 1973 وقتی منشی پاتریاک اول لبنان بودم، جناب پاتریاک در جلسه‌ای میزبان امام صدر بود. پس از جلسه داغی که این دو شخصیت درباره حوادث لبنان داشتند، پاتریاک به من که منشی‌اش بودم، گفت که ای‌کاش همه روحانیون مسلمان و مسیحی مانند امام موسی صدر فکر می‌کردند.

شخصیت‌هایی مانند امام صدر هیچگاه از ذهن انسان‌ها غایب نخواهند شد، چرا که آنها به واسطه اندیشه و روح خود در میان ما حضور دارند. افکار این شخصیت‌ها از صمیم قلب و اندیشه جذاب‌شان بروز می‌کند.

بر خلاف آنچه متداول است من معتقد به غیبت امام صدر نیستم، بلکه او در قلب صدها انسان‌ مومن که به اصول انسانی باور دارند، حضور دارد. چون مسئله بشر و انسانیت و شهروندی به هم مرتبط هستند. اگر محبت بتواند این پیوند میان شهروندی و انسانیت را برقرار کند، جامعه‌ای آفریده خواهد شد که نمونه است.

منیژه حکمت، کارگردان سینما:
آرزویم این است که یروزی درب زندان باز شود و ایشان بیرون بیایند

اعتراف می‌کنم که شناخت چندانی از امام موسی صدر نداشتم. متاسفانه در این سال‌ها نیز ما چندان برای شناخت ایشان جست‌وجو نکردیم. فقط می‌‌دانستم که امام صدری در جامعه حضور داشت و در لیبی زندانی شد.

تا اینکه روزی مهندس مهدی فیروزان، دو کتاب برای مطالعه به من پیشنهاد داد. یکی خاطرات خانواده امام صدر از ایشان بود و دیگری سخنرانی‌های ایشان در کلیسا. ساعت 7 عصر کتاب نخست (هفت روایت خصوصی) را شروع کردم و بی‌وقفه تا ساعت 2 صبح مطالعه کردم. بعد دچار بی‌خوابی شدم و با خودم می‌گفتم مگر می‌شود؟ ما کجا بودیم؟ ... در جایگاه همسر تعریف غریبی دارند، در جایگاه پدر همینطور و دین را از منظری تعریف می‌کرد که شگفت‌آور بود و این ارتباطش با ادیان دیگر و مدام این افکار به ذهنک هجوم می‌آورد که در این أوضاع بلبشویی که امروز در جهان حاکم است، به خصوص در منطقه ما ایشان کجاست؟ جای خالی ایشان دستاوردش، کشتار میلیونی و آوارگی میلیونی است.

حضور یک روحانی، یک امامی که تعریف جدیدی از دین داشته باشد، امروز به شدت نیاز است. این افکار بعد از مطالعه کتاب به ذهن من هجوم می‌آورد و البته تصاویری سینمایی در ذهنم نقش می‌بست ، که آن چهره پرهیبت و زیبا، 39 سال پشت درهای بسته زندان چه حسی دارد؟ ایا اخبار به گوشش می‌رسد؟ آیا به گوشش می‌رسد که با زنان شیعه چه می‌کنند؟ آیا می‌داند که با نام خدا، محمد و علی، آدم می‌کشند؟ چقدر تفکر ایشان امروز لازم است. و چقدر دردناک بود که من ایشان را نمی‌شناختم و چیزی نمی‌دانستم.

کتاب دوم پیشنهادی مهندس فیروزان را شب بعد شروع کردم به خواندن و بازهم دچار حیرت و بی‌خوابی شدم. محتوای کتاب سخنرانی ایشان در کلیسا بود. نیاز همه ما جدا از هر تفکر و عقیده‌ای که داریم، و همه بشریت به حضور کسی است که از دریچه دیگری به ادیان نگاه می‌کند و همه را به هم متصل می‌کند و تعریف درستی از بشریت دارد.

فکر می‌کنم خالق امام صدر ایشان را بسیار دوست دارد، اما مرارت‌های فعلی بر وجود امام را درک نمی‌کنم. اما به نظرم درامی که در زندگی ایشان وجود دارد، اگر روزی تصویر شود، چه فیلمی خواهد شد. از یک خانواده نمی‌شود زیاد انتظار داشت که این تفکر را گسترش دهند و فکر می‌کنم تک‌تک آدم‌ّها اگر به شناخت اندکی هم از ایشان برسند می‌توانند آن را اشاعه بدهند. من کتاب را خریدم و به دیگران هم دادم و گفتم شما هم بخوانید. من حتی نمی‌دانستم که این اتوبان صدر به نام ایشان نیست! در این اندازه شناخت ما کم است.

اما آیا واقعا می‌توان فیلمی درباره امام صدر را ساخت و همه ابعاد وجودی ایشان را در آن لحاظ کرد؟ کار سخت و ترسناکی است و به تبحر و دانش زیادی نیاز دارد. ‌۳۹ سال اسارت سخت است و تحمل ایشان ستودنی است. کاش من آنقدر متبحر بودم که می‌توانستم روزی این فیلم را بسازم. قطعا اگر آن را می‌ساختم فیلم من، زندگی امام صدر از منظر یک زن بود، اما گمان نکنم توانایی آن را داشته باشم. این رسالت و وظیفه ما است به عنوان انسان‌هایی که در جامعه امروز بشری نیاز به این اشخاص و نیاز به این تفکر داریم.

من آرزویم این است که روزی درب زندان باز شود و ایشان بیرون بیایند.

بهرام قاسمی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران:
امیدواریم ایشان بازگردند و این انتظار به پایان برسد

هر چه زمان می گذرد چهره ایشان بیشتر روشن می‌شود اگرچه در جمع ما نیستند اما ارزش کار و تفکر ایشان مشخص می‌شود که در چه زمانی و مکان چه کارهایی کردند و آثار اقداماتشان در منطقه و جهان اسلام و تشیع بسیار روشن است.

امیدواریم ایشان در سلامت باشند و بازگردند و این انتظار به پایان برسد اگرچه سخن گفتن از ایشان بسیار دشوار است اما یادشان را گرامی می داریم و مروج اخلاق و روش ایشان هستیم چون چهره بی نظیر و ماندگاری است.

خلیل حمدان، عضو هیات رئیسه جنبش امل:
نیازی به اثبات ندارد که امام موسی صدر زنده است

در این فرصت کوتاه می‌خواهم درباره وحدت موضع امام صدر و امام خمینی صحبت کنم. امام خمینی ایشان را شاگرد خودش می‌دانست و این را مطرح کرده بود و در رسانه‌ها هم زیاد منتشر شد. امام صدر یکی از همراهان امام خمینی برای پیروزی انقلاب ایران بود. چند ماه پیش از ربودن امام موسی صدر، ایشان یک هفته در میان رسانه‌ها حضور و بروز نداشتند. پس از این یک هفته امام صدر دیدارهای زیادی با سران و انقلابیون ایران داشتند به گونه‌ای که بعد از ربودن گفتند که ممکن است این اتفاق به دلیل این دیدارها بوده باشد. او همچنین قبل از سفر لیبی مقاله‌ای با عنوان «ندای انبیا» نوشت که 6 روز قبل از ربودن در لوموند به چاپ رسید. امام صدر در این مقاله درباره ظلم‌های حکومت پهلوی و نقش مردم در انقلاب ایران صحبت کرده بود.

۳۱ روز پس از ربودن امام صدر، کویت امام خمینی را نپذیرفت و صدام حسین هم قبول نکرد که ایشان به سوریه برود. از سید محمود دعایی شنیدم که امام خمینی در آن روز گفت که اگر امام صدر در بیروت بود من به لبنان می‌رفتم. در همین روزی که کویت امام خمینی را نپذیرفت، صدام با سفیرش در فرانسه تماس می‌گیرد و می‌گوید که به نزد دوستمان ژاک شیراک برو و بگو که امام خمینی را در فرانسه نپذیرند و پیشنهاد کرد که او را به لیبی بفرستند، اما ژاک شیراک نپذیرفت. این خاطره در جلد دوم خاطرات ژاک شیراک چاپ شده است.

لیبی در آن زمان به زندان صدای مصلحان معروف بود. همان کسانی که امام صدر را به لیبی هدایت کردند می‌خواستند امام خمینی را نیز به لیبی بکشانند. در آن زمان خاورمیانه با ثبات نبود، انورسادات مذاکرات صلحش را شروع کرده بود و تکیه‌گاهی برای مبارزه با اسرائیل وجود نداشت و می‌خواستند که با حذف امام صدر و امام خمینی این پایگاه کلا حذف شود، اما خوشبختانه انقلاب ایران پیروز شد.

کشورهای اروپایی و آمریکایی دشمن قذافی بودند. وقتی که در آمریکا، جرایم قذافی را فهرست می‌کردند، همه چیز حتی کتک زدن خادمی توسط پسرش را بیان کردند، اما حرفی از ربودن امام موسی صدر نبود. گویا قذافی هم جرایم مجاز و هم جرایم غیرمجاز داشت و ربودن امام صدر جرم مجاز بود.

کشورهای دیگر تلاشی برای پیگیری پرونده نمی‌کنند. وقتی پس از انقلاب لیبی برای بازجویی سنوسی به موریتانی رفتیم، با وضعیت مرفه سنوسی در انجا مواجه شدیم. هیچ فشاری رویش نبود و مدتی بعد هم او را به لیبی بازگرداندند. حکومت فعلی لیبی مسئول پیگیری ربودن امام موسی صدر است. نیاز به اثبات ندارد که امام صدر زنده است و همه لیبیایی‌ها باید مسئول بازگشت امام صدر به جامعه اسلامی باشند.

دکتر حسین جابری انصاری:
نقشه راه آزادی امام صدر باید با همکاری همه ما شکل بگیرد

زندگی امام موسی صدر رنگ و بوی ویژه‌و متفاوتی دارد. او از بستر سنتی حوزه علمیه قم خارج شد و وارد بستر و فضای اجتماعی خاصی می‌شود که تنوع مختلفی از فرهنگ‌ها، بینش‌ها و عقاید و سیاست دارد. لبنانی که امام صدر وارد آن می‌شود، آزمایشگاه عملیات سیاسی و فرهنگی جریان‌های مختلف در منطقه و جهان و گذرگاه تمدن های جهان است. شرایط لبنان از امام صدر مردی مردستان ساخت که بدل به نیاز امروز و فردای همه ما شد.

با توجه به وضعیت امروز ما در منطقه و جهان، به سه بُعد از زندگی و عمل اجتماعی امام موسی صدر نیاز مبرم داریم: نخستین بعد بحث همزیستی مسالمت‌آمیز میان اجزای طبیعی جامعه است. منطقه خاورمیانه غرق در درگیری‌هاست. این همزیستی که یکی از مهمترین ابعاد اندیشه امام صدر است، نیاز امروز و همیشه ماست. ما در منطقه هم با تروریسم تکفیری افراطی مواجه هستیم و هم با حکومت‌های کم‌تحملی که نماینده اصلی جامعه خود نیستند. این دو جریان باعث به وجود آمدن فضای درگیری، عدم تحمل، جنگ، خونریزی و... در منطقه شده است. بنابراین تا اطلاع ثانوی منطقه ما به امام موسی صدر و تفکرش در حضور و در غیاب نیاز مبرم دارد.

یکی دیگر از ابعاد مهم اندیشه و عمل امام موسی صدر، مسئله مقاومت در مقابل رژیم صهیونیستی است. بذر مقاومت در منطقه را امام موسی صدر پاشید که بعدها رشد کرد و نهادی نومند شد. رژیم اسرائیل با اشغال فلسطین و امتداد این کار درصدد امنیتی کردن منطقه است تا بتواند فضا را برای رشد جریان‌های تروریستی آماده نگه دارد.

بعد سوم مهم اندیشه امام موسی صدر در تحولات جدید منطقه و قدرتمند شدن شیعه در آن است که امام صدر نقش پیشتازی در مدل کوچک لبنان و حتی بزرگتر در سطح منطقه در این مورد دارد. فراموش نکنیم که این اضلاع سه‌گانه در اندیشه امام موسی صدر به هم پیوسته است و هیچکدام دیگری را نفی نمی‌کند. یعنی اگر از قدرت گرفتن شیعه صحبت می‌کنیم، این مقوله اصل همزیستی مسالمت‌آمیز را نفی نمی‌کند. لذا احیای شیعه را در تناقض با دیگر فرق اسلامی مطرح و دنبال نمی کند بلکه بعنوان جزیی از مجموعه واحد امت اسلامی می بیند.

ما برای آزادی امام موسی صدر مسئولیت داریم و تاکنون نیز در این زمینه همه تقصیرکردیم. مسئولیت بزرگتر ما این است که در فضایی آزاد به انتشار، توزیع و بازنشر اندیشه سیاسی و اجتماعی امام صدر در منطقه بپردازیم.

نقشه راه آزادی امام صدر باید با همکاری همه ما شکل بگیرد. نقشه از پیش تعیین شده وجود ندارد. من در آخرین سفر به لبنان در دیداری که با خانواده امام داشتم، قرار شد دیداری بین ما و موسسات مختلف برای آزادی امام موسی صدر شکل بگیرد تا در آن به چارچوب و قالبی جدید با همفکری همه برسیم. این که قبلا خیلی کارها نشده بسیار می‌شود درباره آن گفت اما کار امروز با نقد گذشته الزاما برآورده نخواهد شد.

برای پیگیری پرونده در زمان حضور قذافی با یک سری مشکل مواجه بودیم، قدرتی که به هیچ کس حتی ملت خودش پاسخ‌گو نبود و زمانی که حکومت او ساقط شد با هزاران مشکل مواجه شدیم. پس از سقوط او دیگر دولت به معنای واقعی کلمه در لیبی وجود ندارد که بتوان با آن مذاکره کرد. اکنون با چندین و چند دولت در لیبی مواجه هستیم و در واقع هر قبیله‌ای بر نقطه‌ای حکومت می‌کند و این کار پیگیری را بسیار سخت می‌کند.

دکتر محسن اسماعیلی، عضو حقوقدان شورای نگهبان :
مسئولان هر ۶ ماه گزارش پیگیری‌های خود از پرونده امام صدر را به مردم ارائه دهند

من اطلاعات کافی ندارم که مراجع مسئول و نهادهای اداری برای یافتن این گمشده انسانیت چه کرده‌اند؟ پیشنهاد من این است که پیگیری پرونده امام صدر را به یک مطالبه عمومی تبدیل کنیم. به‌گونه‌ای که هر روز با این سوال مواجه شویم که چه شد؟ در این راستا دو کار را باید انجام داد، نخست اینکه در مهمترین میدان شهر یک تابلوی روزشمار برای ربایش امام موسی صدر نصب شود تا همه با روزهایی که از ربودن ایشان می‌گذرد مواجه شده و بدانند که چند روز و چند سال از ربایش و دوری امام گذشته است؟

دوم اینکه مسئولان مربوطه ملزم شوند که هر ۶ ماه یک بار گزارش علنی در حضور رسانه‌ها نسبت به پیگیری‌های خود به مردم ارائه کنند. این کار باعث می‌شود که افکار عمومی همچنان با امام موسی صدر زندگی کند. بنابراین هم برای پیگیری پرونده مهم است و هم برای زنده نگه داشتن یاد امام موسی صدر در جامعه. محرومیتی که ما از ایشان برای خود ساخته‌ایم بسیار شدیدتر از محرومیتی است که دیگران با ربودنش بر ما روا داشته‌اند.

یکی از ویژگی‌های مهم امام صدر این است که درد شیعه و مسلمان نداشت. بلکه درد او درد انسان بوده و هست. امام صدر از موضع دین، درد بشریت داشت. او در دوران حضورش به نام خدا خدمتگذار خلق خدا با هر گرایش، دین و ملتی بود. بُعد دیگر اندیشه و عمل امام صدر در نگاه عرفانی اوست. نگاه او به دین، انسان، طبیعت، فقه و... نگاهی عرفانی بود و ما هنوز نتوانسته‌ایم در این بعد وجودی امام صدر تفکر کرده و آن را تحلیل کنیم. ای ‌کاش فرصتی باشد که از این نگاه نیز امام صدر بازخوانی و بازگویی شود.

جهان امروزه بیش از پیش نیازمند این نگاه است. ما در دوران بحران‌ها زندگی می‌کنیم. بحران‌های متفاوت فکری که در مقابل آن بحران‌های سیاسی نظامی و اجتماعی هیچ هم نیستند. بدون تعارف امروز جوانان تحصیل کرده‌ای را می‌بینیم که قرابتی با اندیشه‌های دینی احساس نمی‌کنند و گناه این جریان به گردن ماست، چرا که ما نتوانستیم دین را آنگونه که هست معرفی کنیم. بلکه دین را آنگونه که خودمان می‌خواهیم معرفی کرده‌ایم.

بی تردید اگر معارف زلال دین با همان خوانشی که امثال امام موسی صدر داشته به بشریت امروز عرضه شود مورد اقبال و استقبال عمومی مردمان جهان قرار می‌گیرد. امام هشتم می فرمایند که خدا رحمت کند کسی که امر ما را احیا می‌کند. از امام پرسیدند که برای اینکار چه باید کرد، در جواب فرمودند که هیچ فقط آنچه را که ما گفتیم به مردم اعلام کنید. امام موسی صدر توان این‌کار را دارد و به اندازه خود این را برای ما به یادگار گذاشته. ضرورت است که امروزه هرکس بر مبنای تخصص خود اندیشه این مرد بزرگ را مورد مطالعه قرار دهد.

ما قاطعانه امیدواریم که امام صدر به میان ما برگردد. اما فراموش نکنید که امام موسی صدر فرد نیست. بیش از همه چیز، فکرش اثرگذار است. ربودن جسم او به این دلیل بود که فکرش گسترش پیدا نکند. اگر امام صدر دست از تفکراتش برمی‌داشت و سکوت می‌کرد که او را نمی‌رباییدند.

امام صدر یک فکر است و فکر قابل ربایش نیست. فکر گاهی با ربایش یا با شهادت بیشتر رشد می‌کند. بنابراین نباید اکنون که از فردی به نام امام موسی صدر که به ظاهر محروم هستیم، خود را به محرومیت بزرگتری که فکر امام صدر است دچار کنیم. این محرومیت خودخواسته است. چرا باید هنوز کسانی باشند که از آثار و افکار او مطلع نباشند؟

امام صدر یک متفکر جامع شرایط، یک مصلح اجتماعی، یک مبلغ دین و یک سیاستمدار برجسته است و باید در همه این حوزه‌ها مورد مطالعه قرار گیرد. ما این مطالعات را انجام نداده و در نتیجه به الگوسازی روی نیاورده‌ایم. امام صدر خودش الگوست و باید معرفی شود اما به نظر من او ظرفیت الگوسازی دارد و می‌توان در وجوه مختلف به تکثیرش اقدام کرد. این وظیفه هنرمندان است. زندگی امام صدر ظرفیت ساخت بهترین فیلم‌های سینمایی، ظرفیت نگارش رمان‌های خواندنی و... را دارد. باید از بخش‌های مختلف زندگی ایشان الگوسازی کرد.

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدمسجد جامعی:
اقدامات امام صدر طی قرن بیستم در منطقه ما منحصر به فرد است

امام موسی صدر یکی از چهره‌های موفق در ایجاد تحول نرم نسبت به محیط پیرامونش و در درجه اول در میان شیعیان بود. لبنان از قرن 18 تا زمان حضور امام موسی صدر، تاریخ پیچیده‌ای داشت و شیعیانش در حاشیه بوده و نسبت به دیگر فرقه‌ها سخت‌ترین وضعیت را داشتند.

امام صدر در سال‌های نسبتا معدود حضورش در لبنان، منشا تحولات بزرگی می‌شود. جامعه بزرگ شیعه در این کشور در حاشیه قرار داشته و از مزایای سیاسی، اجتماعی و تاریخی برخوردار نبودند. اینکه کسی از کشور دیگری بیاید و بتواند در سال‌های معدود حضورش، اقلیت در حاشیه‌ای را به متن بیاورد و حتی آن‌ها را تبدیل به یک مجموعه تاثیرگذار کند، کار بسیار مشکلی است.

در سال‌های اولیه حضور امام صدر در لبنان مقاومت‌های زیادی از طرف شیعیان و حتی شخصیت‌های پرنفوذ نسبت به اعمال وی صورت گرفت، اما به طور کل اقدامات امام صدر و ابتکاراتش قابلیت تبدیل شدن به رساله‌های زیادی در علوم اجتماعی، مردم‌شناسی، گفت‌وگوی بین ادیان، علوم سیاسی مرتبط به جوامع اقلیت و ... را دارد.

صرف شناخت خوب، درست، عمیق و غیر تقلیدی می‌تواند موجب موفقیت فرد شود و بسیار مهم است که شناخت ما علمی باشد. اشخاص به دلیل شناخت‌شان در انجام مسئولیت اجتماعی‌موفق هستند. احساس من این است که امام صدر توانست لبنان را به خوبی بشناسد و البته شناخت این کشور کار بسیار سختی است.

امام موسی صدر برای ارتقای موقعیت شیعه فقط با شیعیان کار نکرد. او امکان نداشت موفق شود مگر اینکه با طوایف مختلف کار کند و اعتماد و احترام آنها را بر انگیزد. امام صدر به درستی رابطه‌ای را با دیگران شروع کرد که در طول زمان تقویت شد و این به دلیل استمرار صمیمیتش با طوایف مختلف بود. من زمانی که در واتیکان بودم با شخصیت‌های مسیحی ارتباط داشتم. در رم اسقفی دیدم که لبنانی و از خانواده‌های عیدی بود. او امام صدر را می‌شناخت و به ایشان احترام می‌گذاشت.

امیدوارم بخش های مختلف وجودی ایشان شناسانده شود و تبدیل به سلسله موضوعاتی برای رساله‌های مختلف در مقاطع کارشناسی ارشد و دکترا شود.

علی الحبحاب، کاردار سفارت لبنان در تهران:
روش امام صدر آن قدر ادامه خواهد یافت تا گفت‌وگو و گشودگی بر تکفیر و طرد دیگری پیروز شود

امام موسی صدر با یک نگاه روشن و استراتژیک به لبنان آمد و در آنجا کم شخصیتی وجود دارد که به عنوان دروازه ارتباطی شرق و غرب باشد و ایشان توانست با بهره گیری از میراث حوزه جبل عامل و سید شرف الدین باب ارتباط و گفت‌وگو میان اهل سنت و شیعه باشد.
امام صدر توانست از ظرفیت‌های لبنان استفاده و اهمیت آن را درک کنند. این اهمیت با وجود تمام بحران‌ها اعم از هویت، طایفه‌گری، عدم مشارکت مردم در نظام سیاسی، عدم توزیع منابع و... وجود داشت و او توانستند از همه ادیان و طوایف به صورت ایجابی در این کشور بهره بگیرند.

امام صدر توانست از ظرفیت انسان لبنانی استفاده کرده و از هر گونه خصوصیت اندیشه‌ای و مذهبی عبور کند و از ظرفیت‌های جریان‌های موجود در لبنان بهره ببرد و در کلیساها سخنرانی کند.

امام موسی صدر در همین رابطه مجلس اعلای شیعیان را تاسیس کرد تا بتواند نقطه‌ای برای رفع محرومیت از همه و به ویژه شیعیان باشد. یکی دیگر از فعالیت‌های او تاسیس سازمان‌های خدماتی، پرستاری و بیمارستان در منطقه شمال بقاع در لبنان بود.

امام صدر بنیان‌های کشوری به نام لبنان و بازآفرینی انسان لبنانی را گذاشت. این بنیان‌ها شامل گفت‌وگو و گشودگی بود. انسان جدید لبنانی این دو ویژگی را داشت. او می‌خواست حکومتی بر اساس شایستگی وجود داشته باشد نه هویت‌های فرقه‌ای. وی توانست در دوره‌ای که جهان عرب ناامید و ناکام بود، مقاومت لبنان و جنبش امل را پایه‌گذاری کند و بعد از آن این جنبش موجب تولد گروه‌های دیگر مقاومت شد. بنابراین تاسیس موضوع مقاومت در 1973 که اولین بار اسرائیل به لبنان حمله کرد توسط امام موسی صدر پایه گذاری شد.

روش امام موسی صدر کارامدی خودش را با گذشت زمان ثابت کرد و در سال 2000 و 2006 این روش ها موجب شد که اسرائیل شکست بخورد و