درخت آسوریک(نخل) در کاوشهای باستانشناسی
تاریخ انتشار: ۲۳ مهر ۱۳۹۷ | کد خبر: ۲۱۰۷۲۹۸۴
درخت خرما یکی از مقدس ترین و قدیمیترین درختان میوهی شناخته شده در زندگی انسان است. پیدایش خرما در جهان از دوران دوم زمینشناسی آغاز شده اما زمان پی بردن انسان به ارزشی غذایی آن به شش هزار سال پیش از میلاد میرسد. در حال حاضر خرما در هر پنج قاره دنیا و در بیش از 34 کشور کشت می شود. بر اساس شواهد باستان شناسی قدمت کشت نخل در ایران به بیش از شش هزار سال پیش میرسد.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمیشوند!
درخت خرما(آسوریک) یا به تعبیری نخل و به گویش محلی جنوب مُخ "mox" و مو"mo" بدون شک یکی از کهنترین درختانی است که از دیرباز منبع قوت انسانهای دورهی باستان بوده است. مبدأ اصلی آن به درستی معلوم نیست؛ اما تاکنون دانشمندان نظریات مختلفی دربارهی منشأ آن ارائه کردهاند. عدهای سرزمین اولیهی درخت خرما را آسیا و مشخصاً کرانههای خلیج فارس دانستهاند. تعدادی خاستگاه اصلی آن را شمال آفریقا و شبه جزیرهی عربستان و بعضی سرزمین آن را شبه قارهی هند و یا بلوچستان عنوان کردهاند.
برای اینکه به اظهارات مبهم و مبتنی بر حدس و گمان بسنده نکرده باشیم، بر اساس آثاری که از این گیاه در نقشها و بناهای دورهی باستان و بعد از آن به دست آمده، نکاتی را یادآور میشویم.
در بنای معبد خدای ماه در نزدیکی اورِ عراق، از نخل استفاده شده است، که سابقه آن را حدود هفت هزار سال قبل تخمین زدهاند. هم چنین در نقشهای برجسته نینوا آثاری از درخت نخل مربوط به دوره آشوریان وجود دارد. در قانوننامه حَمورابی، ششمین پادشاه بابِل٬ چند ماده درباره نخل وجود دارد، که نشان میدهد درخت نخل چه تأثیری بر زندگی مردم آن زمان داشته است. در مادهی ٥٩ این قانون آمده است: هرکس نخل خرما را قطع کند، باید ٢٢٥ گرم نقره جریمه بپردازد. در ماده ٦٠ نیز مقررات بین کارگر و مالک نخلستان وضع شده است:
کارگر نخلستان باید زمین را با استفاده از پاجوشها بکارد و برای مدت ٤ سال آنها را آبیاری کند و سپس، در طول سال پنجم که درختان خرما به بار مینشینند، محصول آن را به طور مساوی بین خود تقسیم کنند.
تأثیر نخل در میان مردم دنیای باستان به قدری بوده که کاخها، معابد، و حتی تختهای سلطنتی را در دورهی سومریان و بابلیان به وسیله برگ های آن تزئین میکرده اند. سرستونهای تالاری بزرگ در مجموعه بناهای باشکوه کَرَنک مصر به شکل برگ خرما تراشیده شده است.
از هزاران سال پیش تاکنون، به دلیل تأثیر نخل در زندگی بشر، این گیاه از اهمیت و قداست ویژهای برخوردار بوده است. مردم ادوار مختلف تمدن بین النهرین، هریک بهگونهای در نشان دادن اهمیت نخل، آیینها و مراسم و اعتقادات نیکی داشتهاند: سومریان نخل را مقدس میشمردهاند و آن را مایهی برکت میدانستهاند؛ در نزد کلدانیان نخل الههی خاصی داشته است؛ بابلیان خدای مخصوصی برای نخل داشتهاند؛ آشوریان از خرما بهعنوان شیرینی در مجالس شادی استفاده می کردهاند؛ هندوها نیز شرط برکت را در خاندان عروس و داماد، وجود خرما میدانستهاند؛ عربها خرما را تنها مادهی تغذیهی عموم برمی شمردهاند، و آن را«شجرۀالحیاة» مینامیدند و بر این اساس منشأ آن را آدمی می دانستند. ایرانیان، به خصوص مردم جنوب٬ نخل را تنها میراث پس از خود میی دانند و آن را «شجرهی وفاداری» مینامند.
در ایران بر اساس شواهد باستان شناختی، نزدیک به شش هزار سال پیش کشت نخل وجود داشته است. میتوان گفت؛ کاشت نخل در ایران از دوران باستان شروع شده و به پیش از سلسلهی هخامنشی مربوط میشود. از دیر باز درخت نخل و میوه ی آن تاثیر بسزایی در زندگی مردم جنوب ایران داشته است. در میان یافتههای ارزشمند باستانشناسان در شهر سوخته، سفالینهای وجود دارد که در آن بزی در پنج حرکت به سمت درختی میجهد و برگهای آن را میخورد. گفته میشود این سفالینه که هماکنون بهعنوان نخستین پویانمایی جهان در دنیا مطرح شدهاست، در حقیقت پویانمایی داستان منظوم کهن درخت آسوریک (نخل) و بز است.
در دورهی عیلامیان، در نزدیکی شهر شوش، بر اساس نقوش، مهرها و کتیبههای مکشوفه میتوان گفت نخلستانهای بسیاری در این منطقه وجود داشته است. وجود نقش نخل بر روی مهرهای عیلامی، هخامنشی و مسکوکات عبرانیان قدیم نشان از اهمیت و قداست این گیاه نزد مردم آن دوره دارد، همچنین در منظومهی درخت آسوریک که به پهلوی و از زمان ساسانیان به جای مانده است، در مناظرهای میان بز و نخل، خرما فواید خود را برمیشمارد. ایرانیان در جشنها و تشریفات ویژهی نوروز از درخت خرما و میوهی آن استفاده میکردهاند.
درخت نخل علاوه بر میوهی متنوع و خوش طعمش کاربردهای فراوانی در زندگی روزمرهی انسانها، اعم از: استفاده در تولید داروهای گیاهی، ساخت وسایل کاربردی و اشیاء تزیینی دارد. همچنین نخل و فراوردههای آن در وضعیت اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی منطقه موثر بوده و بخش اعظمی از آداب، رسوم و آئینهای محلی و بومی منطقه را به خود اختصاص میدهد. امرار و معاش اکثر ساکنان روستاهای جنوب کشور از طریق تولیدات درخت نخل میباشد.
طبق روایات موجود بیشترین گیاهی که در قران کریم از آن یاد شده درخت نخل میباشد که این مسأله نشاندهندهی اهمیت آن در دین اسلام و زندگی انسان میباشد. کلمهی نخل، جمع آن نخیل و نخله در بیست آیهی قرآن آمده است. بجز کلمهی نخل نام نوعی خاص از درخت خرما به نام لِینَةٍ در سورهی حشرآیهی 5 آمده است.
"مَا قَطَعْتُمْ مِنْ لِینَةٍ أَوْ تَرَکْتُمُوهَا قَائِمَةً عَلَى أُصُولِهَا فَبِإِذْنِ اللَّهِ وَلِیُخْزِیَ الْفَاسِقِینَ." (حشر/5)
درخت نخل مانند انسان بوده و از دو جفت نر و ماده تشکیل شده و واحد شمارش آن مانند انسان نفر میباشد. درخت نخل در ۱۶ سالگی بالغ میشود و ثمر میدهد و در پیری، دندان نخل که "تَوَخْتَکْ" نامیده میشود، میریزد.
اگر هنگام جابجایی سر نخل صدمه ببیند خشک میشود٬چون در سر نخل مادهای وجود دارد به نام "کَچ" که همانند مغز آدمی است. نام دیگر کچ "پنیر نخل" است که در واقع مادهی اولیهی تشکیل تنه و برگهای نخل پیش از مرحلهی چوبی شدن میباشد. درخت نخل مثل آدمها در آب خفه میشود و اگر آب از سر نخل بگذرد مرگ درخت نخل حتمی است. سر هر درختی را اگر قطع کنند بیشتر شاخ و برگ میدهد به جز درخت نخل که اگر سر این درخت را قطع کنند خشک میشود و میمیرد مثل انسان. اگر چوب نخل را بسوزانیم هیچ زغالی ندارد، مثل آدمی. عمر درخت نخل تا صد و گاهی تا صد و بیست نیز میرسد. و از همه اینها جالبتر اینکه نخلها عاشق همدیگر میشوند و این هم صفات انسانهاست.
اصمعی گوید: «شخصی از یمامه برای من حکایت کرد و گفت طربستانی بود که همه ساله حمل نیکو آوردی، دوسال بگذشت و حمل نیاورد. مردی بیاوردم که به علم نخل مخبر بود. بدید و بگفت این نخل راهیچ علت نمییابم که مانع حمل افتد. آن که بر بالای نخل دیگر رفت ونظر بر چپ و راست کرد و در جوار آن نخلی بود. گفت این نخل بر آن عاشق است باید که با تلقیح از آن، این نخل را بارور کنم و در آن سال، آن را از این نخل گشن دادیم، حمل بسیار نیکو آورد».
تکثیر این درخت بوسیلهی هستهی خرما یا بوسیلهی جابجا کردن پاجوشها (جوانههای خرما) صورت میگیرد. بهترین وسیلهی تکثیر خرما همان جابجا کردن پاجوش یا درخت کوچکی است که اطراف درخت نخل مادر تولید میشود. بهترین فصل تکثیر، تابستان و ماههای تیر و مرداد است. طریقهی باروری این درخت بدینصورت است که به ازاء هر اصله درخت ماده ، 15 اصله پایهی نر در نظر گرفته میشود و خوشهها را از درخت نر درمیآورند و درختان ماده را باور میکنند که در اصطلاح محلی به این عمل ایوار میگویند. درخت خرما دارای انواع مختلف میباشد و بعضی معتقدند به چهارصد نوع میرسد.
نخل درختی است که یکسال تمام میتواند هزینهی زندگی یک کشاورز را تامین کند. در تابستان از میوهی تازهی آن؛ رطب و در زمستان از خرمای آن استفاده میکنند. در سایهاش میخوابند و از الیاف و برگها و ساقههای آن خانه و منزل به صورت لهر (Lahar) و سرگ (Serg) ساخته و از فرآوردههای آن قند خرما، شیرهی خرما، سرکه و الکل به دست میآورند. هستهی خرما مصرف غذایی برای دامها دارد و از برگ آن برای بافتن زیراندازی به نام تک (Tak) استفاده می شود و از خوشهی خرما که به پنگ (Pang) معروف است سبد و دیگر محصولات حصیری مانند کنتله (Kantela) بادبزن، سرجهله، جارو و طناب حصیری درست می کنند. از سیس خرما (Sis) که همان الیاف وسط شاخهها هستند، جهت شستن ظرف و بافتن طناب محکمی به نام پوران (Powran) برای بالا رفتن از درخت استفاده میشود.
خاورمیانه بزرگترین تولید کنندهی خرما در جهان است و پس از عراق، عربستان سعودی و مصر، ایران در مقام چهارم تولید این مادهی غذایی در این ناحیه قرار دارد. بر اساس آمار منتشر شده بیش از 2 درصد از اراضی قابل کشت کشور یعنی چیزی در حدود 218000 هکتار به نخلستانها تعلق داشته و در هر هکتار رقمی در حدود 150 اصله درخت موجود است.
بنابراین درخت نخل با توجه به قدمت و قداست آن، یکی از میراث ناملموس ارزشمند سرزمین ما محسوب شده و میتوان آیین و رسوم مربوط به کاشت، نگهداری، تکثیر و برداشت محصول آن را در فهرست آثار ملی کشور ثبت نمود و همچنین با توجه به پیشینه و ویژگیهای عنوان شده ار این درخت باستانی و مقدس، اختصاص یک روز از تقویم ملی کشور به درخت نخل ضرورری میباشد.
منابع مطالعاتی:
- درویش منش، کژال ، بررسی نقوش گیاهی مشترک درآثارمنقوش حسنلو، زیویه، قلایچی، ربط 2 و ارتباط آنها با هنر آشور، نشریه هنرهای زیبا - هنرهای تجسمی، دوره 21، شماره 2، تابستان 1395.
- سلامی، عبدالنبی، خرما در فرهنگ مردم خِشت و دلوار، نشریهی گویش شناسی، شمارهی 1.
- دانشنامهی جهان اسلام (www.rch.ac.ir)
- ممبینی، مهتاب و شافعی، آزاده، نقش گیاهان اساطیری و مقدس در هنر ساسانی (با تأ یکد بر نقوش برجسته، فلزکاری و گچ بری(، نشریهی جلوهی هنر، شماره 14، 1394.
- K. J. Roach, The Elamite Cylinder Seal Corpus, c.3500 – 1000 BC, 2008.
نجلا درخشانی
(کارشناسی ارشد مرمت و احیاء بناها و بافتهای تاریخی)
مسول پژوهش اداره های میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری آبادان و خرمشهر
منبع: خبرگزاری برنا
کلیدواژه: منطقه آزاد اروند آبادان وخرمشهر نخلستان های آبادان و خرمشهر درخت نخل
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را بهطور اتوماتیک از وبسایت www.borna.news دریافت کردهاست، لذا منبع این خبر، وبسایت «خبرگزاری برنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۱۰۷۲۹۸۴ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتیکه در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
کشف جدید باستانشناسان: نگو حجر، بگو شجر!
در سال ۱۸۳۶، کریستین یورگنسن تامسن، یک عتیقهشناس دانمارکی، اولین شخصی شد که نظم را به ماقبل تاریخ آورد و نشان داد که انسانهای اولیه اروپا سه مرحله از پیشرفت فناوری را پشت سر گذاشتند که در تولید ابزار منعکس شده است. گاهشماری اولیه، عصر حجر تا عصر برنز و عصر آهن، اکنون زیربنای باستانشناسی بیشتر دنیای قدیم است.
به گزارش خبرآنلاین، به گفته توماس تربرگر، باستان شناس و سرپرست تحقیقات در بخش میراث فرهنگی نیدرزاکسن در آلمان، تامسن به خوبی میتوانست عصر چوب را جایگزین عصر حجر کند.
او گفت: «میتوانیم فرض کنیم که ابزارهای چوبی درست مشابه ابزارهای سنگی، یعنی دو و نیم یا سه میلیون سال وجود داشتهاند. اما از آنجایی که چوب رو به زوال میرود و به ندرت باقی میماند، سوگیری حفظ نگاه ما به دوران باستان را مخدوش میکند. ابزارهای سنگی اولیه به طور سنتی دوره پارینه سنگی پایین را مشخص میکنند که از حدود ۲.۷ میلیون سال پیش تا ۲۰۰ هزار سال پیش ادامه داشت. از هزاران سایت باستان شناسی که میتوان به آن دوران نسبت داد، از کمتر از ۱۰ مورد چوب به دست آمده است.»
دکتر تربرگر سرپرست تیم تحقیقی بود که ماه گذشته در Proceedings of the National Academy of Sciences منتشر شد و اولین گزارش جامع در مورد اشیاء چوبی حفاری شده از سال ۱۹۹۴ تا ۲۰۰۸ در معدن زغال سنگ روباز در نزدیکی شونینگن در شمال آلمان بود. محموله غنی شامل دو دوجین نیزه کامل یا تکه تکه شده و چوب پرتاب دو نوک بود. قدمت این اشیاء به پایان یک دوره گرم بین یخبندان در ۳۰۰ هزار سال پیش میرسد، یعنی زمانی که نئاندرتالهای اولیه جایگزین هومو هایدلبرگنسیس، پیشینیان بلافصل خود در اروپا شدند. پرتابههای کشف شده در سایت شونینگن، معروف به Spear Horizon، قدیمیترین سلاحهای شکاری حفظ شده در نظر گرفته میشوند.
در اواسط دهه ۱۹۹۰، کشف سه نیزه، به همراه ابزارهای سنگی و بقایایی از ۱۰ اسب وحشی، ایدههای رایج در مورد هوش، تعامل اجتماعی و مهارتهای ابزارسازی اجداد انسان را تغییر داد. در آن زمان، اجماع علمی بر این بود که انسانها لاشخورهای سادهای بودند که تا حدود ۴۰ هزار سال پیش بخور و نمیر زندگی میکردند.
دکتر تربرگر گفت: «معلوم شد که این انسانها ابزار و سلاحهایی برای شکار بزرگ ساخته بودند. آنها نه تنها برای شکار طعمه با یکدیگر ارتباط برقرار میکردند، بلکه به اندازه کافی رفتارهای آنها پیچیده بودهاست تا قصابی و بریان کردن را سازماندهی کنند.
مطالعه جدید که در سال ۲۰۲۱ آغاز شد، بیش از ۷۰۰ قطعه چوب را از Spear Horizon مورد بررسی قرار داد، که بسیاری از آنها در دو دهه گذشته در وانهای سرد آب مقطر ذخیره شده بودند تا جلوی پوسیدگی آنها گرفته شود و محققان بتوانند، رسوبات غرقابی را شبیه سازی کنند. این کار به کمک میکروسکوپ سه بعدی و اسکنرهای میکرو سی تی که نشانههای سایش یا بریدگی را برجسته میکردند، انجام گرفت و محققان توانستند ۱۸۷ قطعه چوب را شناسایی کنند که شواهدی از شکافتن، خراشیدن یا ساییدگی را نشان میداد.
دیرک لدر، باستان شناس در نیدرزاکسن و نویسنده اصلی مقاله، میگوید: «تاکنون تصور میشد که شکافتن چوب فقط توسط انسانهای امروزی انجام میشده است.
چوب صنوبر و کاج که به احتمال زیاد از درختانی که بر روی کوهی حداقل دو یا سه کیلومتر دورتر از محل کشف قطع شده بودند به دست آمدهاند.
علاوه بر سلاح، مجموعه شامل ۳۵ شی نوک تیز و گرد بود که به احتمال زیاد در فعالیتهای خانگی مانند سوراخ کردن و صاف کردن پوست استفاده میشد. آنمیکه میلکز، یک انسان شناس از دانشگاه ریدینگ که در این پروژه همکاری داشت، گفت: «همه آنها از صنوبر و کاج تشکیل شدهاند. چوبهایی که هم سخت و هم انعطافپذیر هستند.»
از آنجایی که درختان صنوبر و کاج در سایت در دسترس نبودهاند، تیم تحقیقات به این نتیجه رسیدند که درختان بر روی کوهی در دو یا سه کیلومتر و یا حتی دورتر قطع شدهاند. بررسی دقیق نیزهها نشان داد که انسانهای در عصر سنگ پروژههای نجاری خود را با دقت برنامهریزی میکردند و از یک نظم خاص پیروی میکردند؛ پوست را جدا کنید، شاخهها را بردارید، سر نیزه را تیز کنید، چوب را در آتش سخت کنید.
دکتر لدر گفت: «ابزارهای چوبی از پیچیدگی فناوری بالاتری نسبت به ابزارهای سنگی آن دوران برخوردار بودند.»
شاید شگفتانگیزترین کشف این باشد که برخی از نوک نیزهها پس از شکستن یا کند شدن مجدداً تیز شدهاند و برخی از سلاحهای شکسته و خرد شده، صیقل داده شده و تغییر کاربری دادهاند. تمام نیزهها به جز یکی از آنها، از تنه درختان صنوبر تراشیده شده و مانند نیزههای مدرن شکل داده شدهاند و مرکز ثقل آنها نیز در وسط ساقه قرار گرفته است.