بازخوانی فقهی حدود اختیارات حاکمیت
تاریخ انتشار: ۳۱ تیر ۱۳۹۸ | کد خبر: ۲۴۴۹۴۳۱۹
به گزارش خبرگزاری مهر، متن پیش رو یادداشتی از سید مصطفی محقق داماد، رئیس گروه مطالعات اسلامی فرهنگستان علوم با عنوان «بازخوانی فقهی حدود اختیارات حاکمیت» است که چندی پیش در پنجمین شماره نشریه نامه فرهنگستان علوم منتشر شد.
در هر مجلسی که مینشینیم، مشکلات و دشواریهای اقتصادی کشور، بهخصوص نگرانی از تحریمهای جدید فروش نفت، سخن روز است.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمیشوند!
۱- بهنظر فقهی اینجانب استفاده از درآمدهای نفتی برای هزینههای جاری و عمرانی کشور یا ارزانفروشی فرآوردههای نفتی و سایر حاملهای انرژی فاقد وجاهت شرعی است. عمل مشروع در مورد منابع ملی بهطور کلی و ازجمله نفت و گاز آن است که این میراث اولا: با آخرین روشهای علمی روز دنیا استخراج شود زیرا در فرض عدم استخراج در مخازن مشترک، دیگر کشورها از آن برداشت میکنند و افزونبر آن معلوم نیست در آیندهای نهچندان دور کمارزش شود و ثانیا: پس از استحصال، پول بهدستآمده از فروش فرآوردهها بهشکل علمی و اقتصادی با بهکارگیری متخصصان اقتصاد و اخذ نظرات آنها، صرف سرمایهگذاری سودآور و دراز مدت شود؛ آن هم بهنحوی حسابشده که توازن اقتصادی کشور متزلزل نگردد و اصل پول و سرمایۀ حاصل شده حفظ شود ؛ سود بهدست آمدۀ آن نهفقط برای هزینۀ نسل حاضر بلکه بهگونهای برای استفادۀ نسلهای متمادی نیز آیندهنگری و دوراندیشی شود. از نظر شرعی توزیع حاملهای انرژی در کشور باید به قیمت واقعی عرضه شود و بهای بهدستآمده در سرمایهگذاریای پایدار ملحوظ گردد. بهنظر اینجانب بهرهبرداری و مصرفِ عین منابع انرژی و صرف آن در هزینههای جاری، نهتنها از اختیارات حاکمیت نیست بلکه آتشزدن در خرمن منابع ملی است و بیتردید گناهی نابخشودنی خواهد بود و اگر در این زمینه درست عمل کنیم ممکن است بتوانیم در مدتی معین بخشی از مشکلات ریشهای اقتصادی کشور را گامبهگام حل کنیم. اینک استدلالهای این ابرازِنظر فقهی را در زیر میآوریم:
۲- نهاد «انفال» از فقه اسلامی وارد قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران شد که بدینگونه و با تصریح به این واژه ظاهرا در قانون اساسی ایران بدیع است. در اصل ۴۵ قانون اساسی میخوانیم:
«انفال و ثروتهای عمومی از قبیل زمینهای موات یا رهاشده، معادن، دریاها، دریاچهها، رودخانهها و سایر آبهای عمومی، کوهها، درهها، جنگلها، نیزارها، بیشههای طبیعی، مراتعی که حریم نیست، ارث بدون وارث، و اموال مجهولالمالک و اموال عمومی که از غاصبین مسترد میشود در اختیار حکومت اسلامی است تا بر طبق مصالح عامه نسبتبه آنها عمل نماید. تفصیل و ترتیب استفاده از هر یک را قانون معین میکند».
مستند فقهی این نهاد آیه شریفه زیر است :
«یَسْئَلُونَکَ عَنِ الْأَنْفالِ قُلِ الْأَنْفالُ لِلَّهِ وَ الرَّسُولِ فَاتَّقُوا اللَّهَ وَ أَصْلِحُوا ذاتَ بَیْنِکُمْ وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ»:[۱] از تو از انفال میپرسند بگو: انفال از آن خداوند و پیامبر است پس، از خداوند پروا کنید و میان خود را سازش دهید و اگر مؤمنید از خداوند و پیامبرش فرمان برید.
ناگفته پیداست، کلمۀ الله و الرسول ( از آن خدا و پیامبر ) بهمعنای مال شخصی پیامبر (ص) نیست. تعلق به پیامبر در سیاق تعلق به خداوند به یقین تعلق تکوینی نیست وگرنه فرقی میان «انفال» و سایر اشیاء جهان هستی نمیبود؛ ماهیت حقوقی معنای مالکیت و ثروت عمومی همین است که متعلق به خداوند و حفظ و صیانت آن بهدست پیامبر (ص) است.
۳- حالا سؤال این است که از نظر حقوقی و فقهی مالکیت منابع نامبرده، در زمان حاضر چگونه است؟ آیا این منابع از اموالیاند که حکومت اسلامی میتواند آنها را صرف هزینههای جاری خود سازد؟ مثلا میتواند رودخانهای یا کوهی یا جنگلی را بفروشد و پول آن را به خزانهداری کل بریزد و در کنار سایر درآمدها نظیر درآمد حاصل از عوارض و مالیاتها صرف هرینه جاریاش نماید؟! یا حقوق کارمندانش را از محل فروش آن ها بدهد و یا از آن محل، کمبود بودجه سالیانهاش را جبران کند؟! بیگمان پاسخ به این سؤالات منفی است. «انفال» با «بیتالمال» و «خرانهداری کل» تفاوت دارد. مالکیت بیتالمال و خزانه که مجموعۀ درآمدهای دولت، از محل اخذ مالیات است، از نوع «مالکیت دولتی» و مالکیت انفال از نوع «مالکیت ملی» است. آنچه در مالکیت دولتی است سهم مردم آن عصر است و آنچه از انفال است تنها سهم مردم زمانه نیست بلکه هم نسل حاضر و هم آیندگان از آن سهم دارند.
۴- در فقه اسلامی «مالکیت» اقسام مختلف دارد؛ خصوصی، عمومی، دولتی و ملی. بر هر یک نیز احکام و آثار خاص و متمایز با دیگری مترتب است. اموال خصوصی که از طریق مشروع حاصل شده است، به مالک آن متعلق است: «الناس مسلطون علی اموالهم».[۲] اموال عمومی را اصطلاحاً مشترکات مینامند. مانند کوچهها، راهها، پلها و سایر اماکن عمومی. این گونه اماکن مال دولت نیست هرچند مدیریت آنها بهدست دولت یعنی حاکمیت است. اموال دولتی اموالی است که مال شخصیت حقوقی دولت است. آن را با معاملات ناقله نقل و انتقال میدهد؛ میخرد، میفروشد و طبق مقررات واگذار میکند.
۵- اما «اموال ملی» اموالیاند که باید عین آنها باقی بماند و نسل حاضر و نسلهای آینده از آن بهره ببرند. بهدیگرسخن اموال ملی آن دسته از اموالیاند که طبق مادۀ ۵۵ قانون مدنی در مورد موقوفات، عین آنها باید باقی بماند و از ثمره و سود آنها مردم بهرهمند شوند. در فقه اسلامی «اراضی مفتوح العنوه» که در اختیار حاکمیت بود، هرگز حاکمیت مجاز به تقطیع نبود و صرفا مجاز بود که آن را برای بهرهبرداری در اختیار افراد قرار دهد و در مقابل «خراج» بگیرد و خراج را به بیتالمال واریز کند و به مصرف برساند. اینگونه اراضی با اراضی مباحات اولیه متفاوت بود.
۶- بهنظر صاحب این قلم ماهیت حقوقی مالکیت «انفال» که بهدرستی در قانون اساسی با «واو عطف تفسیر» به ثروتهای عمومی تعبیر شده، از قبیل اموال ملیاند، یعنی اعیان آنها هرگز قابل تملیک و تملک نیست و فقط یک نسل و دو نسل ذیسهم آن نیستند، بلکه متعلق به عموم ملت اعم از حاضر و غائب است؛ باید باقی بماند و حاکمیت در حفظ آنها نهایت دقت را داشته باشد. درعینحال برای سوددهی و ثمربخشی آنها برنامهریزی دقیق علمی انجام دهد و سود و ثمرۀ آنها را به مصرف برساند.
۷- ذخایر نفت و انرژی کشور از «انفال» است و حاکمیت هرگز به توزیع عین مستخرجات آنها مجاز نیست. نکتۀ مهم این است که بدانیم انفال، بیتالمال نیست بنابراین نمیتواند با صلاحدید خود، عین آنرا میان مردم یک نسل توزیع نماید. انفال از اموال ملی است که فقط مدیریت آن به عهدۀ حاکمیت است. امانتی است که حاکمیت موظف است به احسن وجه از اعیان آنها پاسداری نماید تا نسلهای آینده هم از آن بهرهمند شوند.
۸- این نظر مورد توجه منطقی و عقلانی بسیاری از اقتصاددانان نیز هست. در برخی کشورهای نفتخیز نیز مورد تجربه قرار گرفته و اجرایی شده است. «دولت نروژ در سال ۱۹۹۶ میلادی تصمیم گرفت میزان اتکای بودجۀ دولت به درآمدهای نفتی را بهتدریج به صفر برساند و در عوض به میزان محدودی از سود حاصل از سرمایهگذاریهای ناشی از درآمدهای نفتی ذخیرهشده در صندوقی خاص استفاده کند. براساس اطلاعات منتشرشده در وبسایت این صندوق، اکنون ارزش آن به بیش از ۹۵۰ میلیارد دلار رسیده و در سال آیندۀ میلادی ارزش آن از یک تریلیون دلار فراتر خواهد رفت. این صندوق از بزرگترین صندوقهای سرمایهگذاری دولتی است.».[۳]
۹- ممکن است برخی برای حفظ وضع موجود در استفادۀ نادرست از اموال ملی نفت و گاز، به اصل «مصلحت» متمسک شوند و بگویند اگر قیمت حاملهای انرژی واقعی شود به مردم فشار میآید و موجب افزایش نارضایتی میشود. پاسخ من این است که اولاً مصلحت امری است که از نظر فقهی به پشتوانۀ قاعدۀ «اضطرار» توجیه میشود. یعنی تنها قاعدای که مصلحت را توجیه میکند، قاعدۀ «الضرورات تبیح المحظورات»[۴] است یعنی ضرورتها باعث میشوند کارهایی که به اجتناب از آنها دستور داده شده است، مجاز شوند. ضرورت و مصلحت همواره موقت و محدود است و نباید به هموارگی و هنجار مبدل گردد. بهاصطلاح فقهی «الضرورات تتقدر بقدرها»: ضرورتها به اندازۀ نیاز محدود است. یعنی ممکن است به حکم اضطرار یک بار از دیوار خانۀ مردم بالارفت ولی نمیتوان این امر را به قاعدهای دائمی تبدیل کرد. ثانیا ناتوانی مدیریت را نمیتوان با چماق مصلحت پیش برد. اگر مسئولین و متکفلین امور برای رفع نیازهای عمومی مانند حمل و نقل و نیز مساعدت به نیازمندان، برای مصرف انرژی بهطور معقول و خردمندانه برنامهریزی کنند و آنگاه پس از جلب اعتماد مردم بهصراحت مسئله را برای آنان تبیین و توجیه نمایند آیا باز هم به استفاده از ابزار مصلحت نیار خواهد بود؟
این نکته نیز قابل ذکر است که برای تامین و تکافل اجتماعی و حمایت از اقشار ضعیف در فقه اسلامی نهادهایی مانند زکات وجود دارد که می توان جهت کمک به فقرا از آنها استفاده کرد. بهزبان دیگر برای کمک به اقشار نیازمند باید از درآمد ( مانند ذکات و مالیات ) استفاده کرد و نه از انفال که اصل دارایی است. می توان نتیجهگیری کرد که تقسیم عین انفال حتی بهمساوات، بین عموم مردم بهبهانۀ کمک به فقرا مطابق با مبانی فقه اسلامی نیست.
۱۰ – عملیشدن نظر مندرج در این یادداشت می تواند تحریمهای قدرتهای بزرگ را که بهمنظور اخلال و بیسامانسازی اقتصاد کشور انجام میگیرد، بیاثر سـازد و نقـش مقاومت ایفا نماید. بیگمان در زمان تحریم تنظیم بودجۀ نفتمحور و توزیع لجامگسیختۀ منابع نفت و گاز تحت عنوان یارانه ممکن است موجب مشکلات جدی برای کشور گردد. بهدیگر سخن نظریۀ فقهی انفال میتواند استقلال بودجۀ جاری کشور از منابع نفتی را تضمین نماید و در مقابل تحریمها مصون سازد.
۱۱ - در خاتمه ذکر این نکته را مناسب می دانم که بهنظر صاحب این قلم در فقه سنتی بهخصوص با قرائت شیعی که قرائت اهل بیت عصمت و طهارت (ع) است، نهادهایی وجود دارد که چنانچه بهدقت مورد عمل قرار بگیرد میتواند راهگشای بسیاری از مشکلات کشور حتی در همین زمان وانفسای حاضر باشد. یکی از آنها نهاد «انفال» است که در این یادداشت به کاربرد و نقش مهم آن در زندگی معاصر اشاره شد. از مراجع تقلید عظام عاجزانه استدعا میکنم که بهجای طرح مسائل جزئی و حقیر، مسئولین امر را به پاسداری «انفال» متذکرگردند و از آنان حفظ مصالح و منافع ملی را مطالبه کنند که واجبی است شرعی و وظیفهای است الهی وگرنه اگر کشور در امر حامل های انرژی اینگونه پیش رود و ثروتهای خداداد ملی بهنحو کنونی تضییع و اتلاف گردد، گناهی نابخشودنی مرتکب شدهایم و در تاریخ مورد نفرین نسلهای آینده قرار خواهیم گرفت. ثانیاً از عموم تریبونداران انتظار میرود که نهایت توان بیان و قلم خویش را در تبیین اهمیت موضوع برای عموم مردم بهکار برند و برای آنان کاملا موجه سازند که پیادهسازی نظریۀ فقهی انفال همانگونه که شرح آن گذشت، اگرچه ممکن است در کوتاهمدت موجب دشواری گردد ولی در درازمدت بیگمان خیر عموم درآن خواهد بود و موجب رضایت الهی است.
والسلام
[۱]. انفال (۸)/۱
[۲] . رک : سید مصطفی محققداماد، قواعد فقه مدنی، ویراست دوم، ۱۳۹۶، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی، «قاعدۀ سلطنت بر اموال».
[۳] «ما و نروژ»، ایمان نوربخش، روزنامۀ دنیای اقتصاد، شمارۀ ۴۱۳، ۱۷/۵/۱۳۹۶
[۴] . رک: قواعد فقه جزائی، ویراست دوم، ۱۳۹۲، تهران: مرکز نشر علوم اسلامی..
کد خبر 4673155منبع: مهر
کلیدواژه: محقق داماد اصول فقه فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را بهطور اتوماتیک از وبسایت www.mehrnews.com دریافت کردهاست، لذا منبع این خبر، وبسایت «مهر» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۴۴۹۴۳۱۹ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتیکه در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
حدود ۱۹ هزار بیمار تالاسمی در کشور داریم
امیرحسام علیرضایی به بهانه روز بیماریهای خاص و صعبالعلاج و همچنین روز جهانی تالاسمی، با بیان اینکه ۱۸ اردیبهشت به عنوان روز بیماریهای خاص و صعبالعلاج نامگذاری شده درباره وضعیت بیماریهایی از این دست اظهار کرد: اماس، تالاسمی، هموفیلی جزو موارد پرتکرار بیماریهای خاص به حساب میآیند. بررسیها بیانگر این است حدود ۱۰۰ هزار نفر در کشور به بیماری اماس مبتلا هستند. همچنین میزان ابتلا به بیماریهای تالاسمی و هموفیلی به ترتیب ۱۸ هزار و ۸۰۰ نفر و ۱۴ هزار نفر است. سرطان جزو بیماریهای صعبالعلاج به حساب میآید و برآوردها حاکی از آن است حدود ۴۰۰ هزار نفر در کشور با این بیماری دستوپنجه نرم میکنند.
وی ادامه داد: در حال حاضر، ۳۸ هزار و ۹۵۱ بیمار دیالیزی در ۶۸۲ بخش دیالیز تحت درمان قرار دارند. همچنین تعداد تخت و دستگاههای دیالیزی موجود در کشور معادل ۹ هزار و ۱۹۹ مورد است. ۵ قلم از لوازم مصرفی دیالیز، تولید داخلی است و ۲نوع دستگاه دیالیز در کشور تولید میشود.
رئیس مرکز مدیریت پیوند و درمان بیماریها وزارت بهداشت درباره وضعیت دارویی بیماران دیالیزی گفت: داروهای اساسی بیماران دیالیزی به صورت رایگان در اختیار آن ها قرار میگیرد.
بیمه رایگان برای تمام بیماران خاص
علیرضایی با اشاره به وضعیت پوشش بیمهای بیماران خاص و صعبالعلاج اظهار کرد: تمام بیماران خاص از پوشش بیمهای رایگان برخوردار هستند. اعتبار ۷ هزار میلیارد تومانی برای صندوق بیماریهای خاص و صعبالعلاج در سال ۱۴۰۲ درنظر گرفته شده بود اما با توجه به افزایش تعداد بستههای خدمتی، این مبلغ به افزایش بیشتر در سال ۱۴۰۳ نیاز دارد.
وی درباره اقدامات وزارت بهداشت در ارتباط با بیماریهای خاص و صعبالعلاج توضیح داد: «تدوین بستههای جامع تشخیص و درمان بیماریهای خاص و صعبالعلاج با پوشش حمایتی از محل بیمههای پایه و صندوق بیماران صعب العلاج»، «افزایش تعداد بیماریهای تحت پوشش»، «افزایش خدمات در هر بسته حمایتی» و «تشکیل کمیته های مشورتی علمی مرتبط در معاونت درمان» جزو اقدامات وزارت بهداشت در زمینه بیماریهای خاص و صعبالعلاج به حساب میآید.
برنامه وزارت بهداشت برای افزایش حمایتها از بیماران خاص و صعبالعلاج
رئیس مرکز مدیریت پیوند و درمان بیماریهای وزارت بهداشت درباره اقدامات وزارت بهداشت در خصوص بیماریهای خاص و صعبالعلاج در سال جاری گفت: «افزایش حفاظت مالی»، «کمک به تامین هزینهها از محل اعتبارات بیمه پایه و صندوق بیماران خاص» و «افزایش بیماریهای تحت پوشش» از برنامههای وزارت بهداشت در سال جاری به حساب میآید.
وی با بیان اینکه ۱۸ اردیبهشت، روز جهانی تالاسمی است، اظهار کرد: در حال حاضر، حدود ۱۹ هزار بیمار در سامانه تالاسمی کشور ثبتشدهاند که ۱۵هزار و ۵۰۰ نفر از این تعداد جزو «تالاسمی ماژور» هستند. همچنین ۲ هزار و ۸۰۰ نفر جزو بیماران «اینترمدیا» و یک هزار بیمار نیز جزو «سیکلسل» و سایر اختلالات هموگلوبینوپاتی هستند.
علیرضایی درباره مراکز خدمات تخصصی تزریق خون در کشور برای بیماران تالاسمی نیز گفت: ۲۴۰ بخش مرکز خدمات تخصصی تزریق خون در بیمارستانهای دولتی به بیماران خدمات مورد نیاز را ارائه میدهند. خدمات مراکز تخصصی تزریق خون شامل تزریق خون ، تزریق داروهای ویژه آهنزدا و سایرخدمات معمول میشود. همچنین آزمایشهای تخصصی مانند فریتین، MRI.T۲، توانبخشی و دندانپزشکی در ۳۰ قطب دانشگاهی انجام میشود.
رئیس مرکز مدیریت پیوند و درمان بیماریها وزارت بهداشت درباره جامعه آماری مبتلایان به بیماری تالاسمی گفت: ۵ استان سیستانوبلوچستان، هرمزگان، خوزستان، گیلان و مازندران نسبت به دیگر استانها با بیماری تالاسمی بیشتر مواجه هستند.
چگونگی دسترسی و پوشش بیمهای داروهای تالاسمی
وی درباره دسترسی به داروهای مورد نیاز بیماران تالاسمی گفت: داروهای آهنزدای تولید داخل شامل داروهای خوراکی و تزریقی به میزان کافی موجود است. همچنین داروهای برند خارجی بر اساس مقررات در دسترس بیمارانی که به این داروها نیاز دارند، قرار میگیرد و به میزان ۹۷ درصد تحت پوشش بیمهای قرار دارند.
علیرضایی درباره کیفیت داروهای داخلی در مقایسه با داروهای خارجی گفت: بررسی و تایید کیفیت داروهای تولید داخل توسط ادارات ذیربط در سازمان غذا و دارو انجام میشود.
اهمیت غربالگری بیماری تالاسمی در زوجها
رئیس مرکز مدیریت پیوند و درمان بیماریها وزارت بهداشت درباره غربالگری بیماری تالاسمی در کشور گفت: پیش از ازدواج، غربالگری زوجها انجام میشود و در صورت ناقل بودن زوج و تمایل به ازدواج، آزمایش ژنتیک والدین و جنین در مراکز دولتی با پوشش کامل بیمهای انجام میشود.
منبع: خبرگزاری ایسنا