به نقل از «ایکنا»

بازرگان به دنبال تفسیری دموکراتیک از اسلام بود/ طالقانی و بازرگان متاثر از یکدیگر بودند

تاریخ انتشار: ۱ بهمن ۱۳۹۸ | کد خبر: ۲۶۶۰۱۳۳۴

گروه معارف ــ عضو هیئت‌علمی دانشگاه مفید گفت: مرحوم بازرگان در آثار علمی خود، تلاش می‌کرد فهمی نو و جدید از دین ارائه کند که با اقتضائات و نیازهای زندگی جامعه در جهان جدید سازگاری داشته باشد. یکی از شاخص‌های مهم این نوع فهم جدید، قرائت و تفسیری دموکراتیک از اسلام بود.

مهدی بازرگان را به سبب تاملات فکری روشنفکرانه در عرصه دین و دینداری و دغدغه‌های احیاگرانه و اصلاح‌طلبانه از دین، جزو پیشگامان جریان نواندیشی دینی در ایران می‌دانند.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

وی در زمینه قرآن پژوهی، کارهای متعددی انجام داده است. در دوره معاصر، تفسیر علمی از قرآن مورد توجه برخی از مفسران و پژوهشگران قرآن قرار گرفته است و آن‌ها هرکدام سعی کرده‌اند براساس انتظارات، پیش‌فرض‌ها و فهم خود از متن قرآن، تفسیری علمی از قرآن ارائه دهند که نمونه‌ بارز این نوع تفسیر، فعالیت‌های قرآن‌پژوهانه مهندس مهدی بازرگان است که از دهه ۲۰ و تا آخر عمر در سال ۷۳، به تفسیر و شرح آیات قرآن پرداخت. 

خبرنگار ایکنا به مناسبت 30 دی‌ماه، سالروز درگذشت مهندس بازرگان، گفت‌وگویی با سیدعلی میرموسوی، عضو هیئت‌علمی دانشگاه مفید و رئیس دانشکده علوم سیاسی این دانشگاه، داشته است که متن آن را در ادامه می‌خوانید. با این توضیح که این توضیح که دیدگاه‌ها و موضوعات مورد اشاره در این گفت‌وگو تنها نقطه نظرات مصاحبه شوندگان گرامی است و ایکنا در صدد تأیید و یا رد هیچ کدام از این مطالب نیست.

بازرگان مفسر موضوعی قرآن بود
بازرگان به دنبال آشتی علم و دین بود
بازرگان نگاه انحصارگرایانه به روشی علمی در قرآن پژوهی نداشت
نگاه بازرگان به قرآن، پوزیتویسی محض نبود
دانش فلسفی مرحوم بازرگان عمیق نبود
بازرگان، مبتکر و مبدع سنت جدیدی در اندیشه دینی بود
بازرگان به دنبال تفسیری دموکراتیک از اسلام بود
طالقانی و بازرگان متاثر از یکدیگر بودند
بازرگان در عرصه اندیشه دینی، سه دوره متوالی را طی کرد

ایکنا ــ ابتدا بفرمایید که مرحوم مهندس بازرگان چه نوع رویکرد و فهمی از قرآن داشتند؟ به نظر شما می‌توان عنوان مفسر را به مهندس بازرگان اطلاق کرد یا اینکه باید ایشان را فقط یک پژوهشگر قرآن دانست؟

مهندس بازرگان، یک نواندیش و روشنفکر دینی است که قرآن‌گرایی در کانون اندیشه او قرار دارد. ایده بازگشت به قرآن در صده اخیر در میان مسلمانان با بازنگری در اندیشه سنتی مطرح شد. با احساس ناتوانی سنت و برداشت‌های سنتی از دین، برخی از نواندیشان دینی به این تفکر رسیدند که آشتی دادن تجدد و دانش‌های جدید با اسلام و زندگی مسلمانان از راه بازگشت به قرآن امکان‌پذیر است. مهندس بازرگان هم در این سنت فکری قرار دارد. ایشان در دوران تحصیل در اروپا با گروهی از کاتولیک‌هایی که برای آشتی مسیحیت و تجدد تلاش می‌کردند، آشنا شد و به این نتیجه رسید که نه تنها تجدد با مذهب ناسازگاری ندارد، بلکه اساسا تجدد در غرب ریشه‌ای مذهبی دارد. در آن دوران در ایران هم نوعی مذهب ستیزی رواج داشت و گروهی از دولتمردان و روشنفکران، مذهب را عامل عقب‌ماندگی کشور می‌دانستند. مرحوم بازرگان در مخالفت با این جریان تلاش می‌‎کرد تا سازگاری مذهب و تجدد را نشان دهد و عامل عقب‌ماندگی را در مسائل دیگر جست‌وجو می‌کرد. به اعتقاد ایشان، قرآن به عنوان متن اصیل اسلام می‌تواند الهام‌بخش برداشتی از دین باشد که نه تنها با ارزش‌ها و نهادهای دوران جدید ناسازگاری ندارد، بلکه آنها را تقویت می‌کند. بنابراین در یک جمع‌بندی کلی، رویکرد مهندس بازرگان به قرآن، یک رویکرد نواندیشانه است و با قرآن‌گرایان سلفی تفاوت آشکاری دارد، به گونه‌ای که نمی‌توان ایشان را با آنها مقایسه کرد.

در پاسخ به بخش دوم سوال، یعنی اینکه آیا می‌توان بازرگان را از مفسران قرآن دانست؟ باید گفت که به نظر می‌رسد ایشان در درجه اول قرآن پژوهی است که کارهای ماندگاری در حوزه قرآن انجام داده است. افزون بر این او اساسا زندگی قرآنی داشته است و از این جهت حتی رویکرد جدیدی را طرح می‌کند. در چارچوب مباحث موضوعی می‌توان ایشان را یک مفسر موضوعی قرآن به حساب آورد. ایشان تفسیر ترتیبی ندارد، ولی تفسیر موضوعی دارد، که از این نظر به عنوان مفسر موضوعی قرآن به حساب می‌آید.

ایکنا ــ انتقادی که بعضا به آثار مرحوم بازرگان دارند، این است که وی در مواجه با قرآن، یک نوع نگرش علم‌گرایانه و از موضع پوزیتیویسم داشته است، شما چنین انتقادی را به متوجه مرحوم بازرگان می‌دانید؟

اندیشه مرحوم بازرگان چند رکن دارد که یکی از آنها علم است. ایشان همواره درصدد آشتی علم و دین بود. بنابراین اینکه در نگاه به قرآن هم از علم بهره برده، درست است. ایشان نگرش تکاملی به دین را مطرح کرده و اینکه اساسا دین همسو با تکامل بشر در حال تکامل است، و بنابراین یکی از مراحل کمال بشری هم علم و دانش جدید است. بر این اساس ایشان در صدد آشنایی علم و دین و تفسیر علمی آیات قرآن بود. علاوه بر این ایشان به همسویی کتاب طبیعت و کتاب آسمانی اعتقاد دارد و قانون الهی را همسو با قانون طبیعی می‌داند و می‌کوشد تفسیری علمی از آموزه‌های قرآنی، حتی در مسئله معاد با استفاده از ترمودینامیک، ارائه کند. با این حال نمی‌توان ادعا کرد که بازرگان همه مفاهیم قرآن را کاملا علمی تفسیر می‌کرد و در مواردی که آموزه‌های قرآنی با مبانی علمی قابل توجیه نبود، آنها را کنار می‌گذاشت. اساسا بازرگان نگاهی انحصارگرایانه به روشی علمی نداشت و علم جدید را معیار پذیرش اعتقادات دینی قرار نمی داد، ولی از علم در جهت فهم و تفسیر بهتر آیات بهره می‌برد.

ایکنا ــ در واقع پوزیتیویست محض نبود؟

بله دقیقا.

ایکنا - اگر بخواهید به اندیشه و نگرش دینی بازرگان و حتی رویکرد قرآن‌پژوهی ایشان نگاهی انتقادی داشته باشید، چه انتقادی را مطرح می‌کنید؟

نخست یادآوری این نکته لازم است، که ایشان با نگارش کتاب دو جلدیِ «سیر تحول قرآن»کاری بسیار ارزشمند و ماندگار در ارتباط با قرآن انجام داد. این کتاب از برکات زندان است و در دوره‌ای که در برازجان در زندان به سر می‌برد کار تحقیق و نگارش آن را آغاز کرد. بحث مرحوم بازرگان در این زمینه در نوع خودش یک بحث بی‌نظیر بوده و کسی دیگر، کاری مانند ایشان انجام نداده است. ایشان بحث چگونگی تحول و تنوع قرآن را مطرح می‌کند؛ در قرآن نظم درونی خاصی استوار است، ولی در عین حال آیات کوتاه و طولانی، مسجع و یا غیر مسجع، وجود دارد و همه آیات از یک آهنگ خاص برخوردار نیستند. حال اینکه چگونه این تنوع در قرآن پدیدار شده است، پرسشی بود که مرحوم بازرگان به آن پرداخت و در کتاب سیر تحول قرآن، با روشی بسیار بدیع و بهره‌گیری از ریاضیات نشان داد که طول آیات تابع زمان نزول آنها است که در طول 23 سال افزایش یافته و هر آیه بلندتر از آیه قبل و کوتاه‌تر از آیه بعد است. همچنین ایشان بحث ترتیب تاریخی نزول آیات را به شیوه خوبی مطرح کرد و به نتیجه مهمی رسید و آن این بود که تعداد کلمات نازل شده بر پیامبر در هر سال یکسان و برابر 3630 کلمه در سال است که ساختار و نظمی فرابشری در قرآن را نشان می‌دهد و می‌تواند از اعجاز این کتاب باشد. قبل از مرحوم بازرگان بحث روش سنتی تفکیک آیات مکی و مدنی مطرح شده بود که روش دقیقی نبود. بحث دیگر هم متعلق به نولدکه و بلاشر، بود که بر اساس نقلیات و قواعد عقلی ترتیب نزول و زمان نزول را مطرح می‌کردند، ولی مرحوم بازرگان با افزودن مباحث ریاضی در این راستا کار مهمی کرد. دستاورد مرحوم بازرگان بسیار برجسته‌تر از کارهای پیش از ایشان است که هم سازگاری درونی بیشتر و هم ترتیب قابل دفاع‌تری دارد.

ایشان در جلد دوم کتاب «سیر تحول قرآن»، هفت موضوع را بررسی کرده و تعداد آیات مربوط به آنها را مشخص می‌کند، موضوعاتی مانند آخرت و قیامت، رسالت پیامبران، رسالت خاتم‌الانبیا، جهان، مواجهه پیامبر با امت اسلام و احکام تربیتی و فقهی و سایر مباحث از موضوعاتی هستند که ایشان درصدهایشان را مشخص کرده و سیر تحول موضوعی قرآن را بررسی می‌کند که کاری تازه و نو بود. در ادامه ایشان تحول محتوایی قرآن را بررسی می‌کند. یکی از ویژگی‌های مهم کار استاد بازرگان در این کتاب، این است که کتاب جنبه توصیفی دارد و خیلی به نتیجه پرداخته نشده است.

در ارتباط با نقد استاد بازرگان نیز می توان گفت که کار هر اندیشمندی از جهتی می‌تواند قابل انتقاد باشد، به عنوان نمونه می توان نوع نگاه ایشان در تفسیر علمی برخی از آیات را مورد نقد قرارداد. ایشان درراستای آشتی علم و دین از برخی از یافته‌های علمی در تفسیر قرآن بهره می برد، که چه بسا در آن روزگار چندان ایرادی نداشت، ولی به تدریج کاستی‌های این کار مشخص شد. برای مثال بحث‌های وی در زمینه قانون طبیعی و همسویی وحی با آن بر مبنای نگرشی به این مفهوم استوار است که امروز مورد انتقاد قرار گرفته است. از طرف دیگر، دانش فلسفی مرحوم بازرگان چندان عمیق نبود و همین امر زمینه نقد بازرگان را فراهم می‌کند. یا درباره بحثی که درباره رابطه علم و دین مطرح می‌کند، می‌توان در برخی از مبانی و مفروضات آن تشکیک کرد. کتاب سیر تحول قرآن، که شاهکار وی محسوب می‌‌شود، از جهاتی مورد انتقاد قرار دارد و با کاستی‌هایی روبرو است که می‌توان آن را بر طرف کرد. افزون بر این چه بسا برخی از ادعاهای ایشان در پرتو یافته‌ها و دستاوردهای دین شناسی و فلسفه دین مورد نقد باشد. همچنین تفسیر ایدئولوژیک از دین که در کتاب بعثت و ایدئولوژی طرح شده، اگر چه در فضای قرن بیستم قابل انتظار بود، ولی در قرن 21، که عصر پسا ایدئولوژی است، مقبولیت ندارد. با وجود این در مجموع به نظر می‌رسد آثار ایشان می‌تواند در زمینه نواندیشی دینی، الهام بخش باشد. مرحوم بازرگان، مبتکر و مبدع یک سنت جدیدی در اندیشه دینی بود که این سنت می‌تواند تداوم پیدا کند.

ایکنا ــ بازرگان چه تفسیر و قرائتی از دین و دینداری داشت؟

مرحوم بازرگان در آثار علمی خود، تلاش می‌کرد فهمی نو و جدید از دین ارائه کند که با اقتضائات و نیازهای زندگی جامعه در جهان جدید سازگاری داشته باشد. یکی از شاخص‌های مهم این نوع فهم جدید، قرائت و تفسیری دموکراتیک از اسلام بود. برخی قائل به بازرگان متقدم و بازرگان متاخر هستند و معتقدند اندیشه‌های او به مرور زمان تغییر پیدا کرده است؛ به نظر نمی‎رسد این‌گونه باشد. بلکه باید گفت تاکید‌های ایشان در نوع نگرش به دین متفاوت بوده است. در واقع بازرگان در عرصه اندیشه دینی، سه دوره متوالی را طی کرد؛ بازرگانی که احیاگر دین است. دوم بازرگانی که می‌خواهد یک نوع ایدئولوژی برای مبارزه آن هم بر پایه دین استخراج کند. و سوم، بازرگانی که منتقد اسلا‌م‌گرایی است. بازرگان جوان، در عصر تجددگرایی آمرانه که با نوعی دین‌ستیزی همراه بود، دین را منبعی برای اصلاح و تربیت بشر و عامل تضمین کننده اخلاق اجتماعی می‌دانست. همچنین، وی با تاکید بر نقش کار در اسلام و ارتباط آن با عمل صالح، نقش دین را در تقویت وجدان‌خواهی و اخلاق حرفه‌ای مورد تاکید قرار می‌داد. بازرگان، در این مرحله که تا پایان دهه 20 و حتی نزدیک به کودتای 28 مرداد طول می‌کشد، چندان به نقش سیاسی دین توجه نمی‌کند، بلکه بیشتر به نقش تربیتی و اصلاحی دین توجه دارد. وی در برابر کسانی که دین را عامل انحطاط و عقب ماندگی جامعه می‌دانستند، بر نقش تربیتی و اصلاحی دین تاکید می‎کرد.

در مرحله دوم، یعنی بعد از کودتای 28 مرداد، با نوشتن کتاب «بعثت در ایدئولوژی»، به نقش دین در رهایی جامعه از معضلات اجتماعی به ویژه استبداد توجه می‌کند و به همین منظور پیوند مبارزه سیاسی و مبارزه مذهبی را مورد توجه قرار می‌دهد و آن‌ها را هم‍‌سو می‌دانست و معتقد بود برای مبارزه با نظام استبداد سیاسی، باید به ابعاد سیاسی دین را تقویت کرد. بازرگان در مقاله مرز دین و سیاست، تلاش کرد از یک سو ابعاد سیاسی دین را برجسته کند و از سوی دیگر، جدایی نهاد دین و دولت را مطرح و رابطه ابزاری دین ودولت را نقد و نفی کرد. هر چند برخی شاید تصور می‌کنند دیدگاه بازرگان به رابطه دین و سیاست پیش از انقلاب و بعد از آن تغییر یافته است، ولی بازرگان درهمان مقاله مرز دین و سیاست نیز بر جدایی نهاد دین و دولت تاکید کرده است. بنابراین دیدگاه بازرگان پیر در این موضوع نسبت به بازرگان جوان تغییری نکرده است.

در مرحله سوم، یعنی بعد از انقلاب، یک نوع اسلام‌گرایی در جامعه پدیدار شد، که در پی اجرای اجباری برخی از ظواهر شرعی بود و نیز دین در معرض بهره‌برداری ابزاری برای تقویت قدرت سیاسی قرار گرفت. بازرگان پیر احساس می‌کند در حکومت دینی، اهداف معنوی و متعالی دین در سایه اهداف دنیوی دین مورد فراموشی واقع شده و دین برای دنیا و دین برای حکومت، جای دین برای خدا، توحید و آخرت را گرفته است. وی در این مقطع و در مقاله «آخرت و خدا؛ هدف بعثت انبیا» و یا در رساله «پادشاهی خدا»، می‌گوید که دین برای اداره زندگی دنیوی ما برنامه‌ای ارائه نکرده، بلکه آن را به عقل بشری واگذار کرده است. دوم اینکه، وی، ملک مطلق را تنها برای خدا می‌داند و از منظر او، هیچ کس شایستگی این را ندارد که از یک نوع حاکمیت مطلق برخوردار باشد. در واقع، دین یکی از ارکان مهم تفکر مهندس بازرگان بوده است، اما برحسب اقتضائات زمان، تاکید ایشان نیز براینکه چه بعدی از دین مورد توجه قرار گیرد، متفاوت بوده است. به بیان دیگر می‌توان دیدگاه و شخصیت بازرگان را به آب قنات تشبیه که اگر چه در زمستان گرم و در تابستان خنک به نظر می رسد، ولی این احساس گرما و خنکی، به شرایط بیرونی بستگی دارد و دمای آب قنات همیشه یکسان است.

ایکنا ــ همان‌طور که می‌دانید، مهندس بازرگان و آیت‌الله طالقانی سال‌های سال با هم دوستان صمیمی بودند. فکر می‌کنید کدام یک بر دیگری بیشترین تأثیر را داشته و این تأثیر در نوع نگرش قرآنی کدام یک بازتاب بیشتری پیدا کرده است؟

این دو شخصیت از یکدیگر تاثیرپذیرفته بودند. طالقانی در جایی گفته است بعد از آشنایی با مرحوم بازرگان، نگرش ایشان نسبت به جهان، دانش و رابطه علم و دین متحول شده است. مرحوم بازرگان نیز در برخی جاها به بهره بردن از آيتالله طالقانی اشاره کرده است. به نظر می‌سد این دو شخصیت بر روی هم تاثیری متقابل داشته‌اند. یعنی آیت‌الله طالقانی در بهره بردن از دانش جدید و نوع نگرش ایشان به غرب و تجدد از مرحوم بازرگان تاثیر پذیرفته است. در مقابل نیز مرحوم بارزگان در دانش سنتی و اجتهادی و شاید در برخی از مباحث قرآنی، از آیت‌الله طالقانی تاثیر پذیرفته است.

انتهای پیام

منبع: ایکنا

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت iqna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایکنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۶۶۰۱۳۳۴ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

روز عشق ۱۴۰۳ + تاریخچه و پوستر Global Love Day

روز عشق Global Love Day که به گسترش عشق و صلح میان کل بشریت اختصاص دارد، هر سال در اول می (۱۲ اردیبهشت ۱۴۰۳) برگزار می‌شود. 

به گزارش سرویس ترجمه خبرگزاری ایمنا، عشق نیرویی جهانی است که همه موجودات را به هم پیوند می‌دهد و با تمام هرج‌ومرجی که بشر هر روز در دنیای خود با آن مواجه است، تنها عنصری محسوب می‌شود که می‌تواند تفاوت ایجاد کند. در واقع تمام آنچه دنیا به آن نیاز دارد عشق است. شاید این جمله در دنیای امروز به کلیشه تبدیل شده باشد، اما این واقعیت را از بین نمی‌برد که عشق کلید اصلی انسانیت است.

نشان دادن تنها کمی محبت بیشتر به یکدیگر می‌تواند دنیایی بسیار متفاوت‌تر از امروز ایجاد کند. این امر نه‌تنها برای نزدیکان، بلکه در مورد غریبه‌هایی که انسان هر روز با آن‌ها روبه‌رو می‌شود و حتی کسانی که گذرا آن‌ها را می‌بیند نیز صادق است. این افراد می‌توانند همسایه شما، افراد بی‌خانمان و حتی شخصی باشد که فرد طی مدت کوتاهی در صف خرید نان یا سفارش غذا با آن مواجه می‌شود. گسترش عشق از طریق رفتار و گفتار، تأثیر زیادی بر زندگی‌ها برای بهتر شدن دارد.

روز جهانی عشق Global Love Day، به گسترش عشق و صلح میان کل بشریت اختصاص دارد. بنیاد عشق این روز را برای تشویق وحدت و جشن گرفتن روابط بشری به‌واسطه عشق بی‌قیدوشرط ایجاد کرد، چراکه اگر همه انسان‌ها تنها کمی بیشتر به هم محبت کنند، دنیا جای بهتری برای زندگی خواهد بود.

این روز در مورد آوردن عشق بی قید و شرط به دیدگاه مشترک مردم در مورد درکی است که از جهان دارند و امید بر آن می‌رود که نگاه مردم به جهان را مرحله به مرحله تغییر دهد.

تاریخ روز جهانی عشق ۱۴۰۳

روز جهانی عشق هر سال در یکم می مصادف با دوازدهم اردیبهشت ۱۴۰۳ برگزار می‌شود.

تاریخچه روز جهانی عشق

بنیاد عشق یکی از سازمان‌های مروج و مشوق عشق بی‌قید و شرطی در جهان است که در سال ۲۰۰۰ با مأموریت الهام بخشیدن به مردم برای نشان دادن عشق بی قید و شرط به یکدیگر تأسیس شد و این اقدام را از طریق برنامه‌های مختلف و سرمایه‌گذاری‌های خیریه، همچنین ارائه تحقیقات آموزشی برای ترویج علت این‌عمل انجام می‌دهد.

هدف این نهاد تشویق عشق بی‌چشم‌داشت در جوامع، کشورها و به‌طور کلی جهان است و یکی از ابتکارات آن برای تحقق این هدف، معرفی روز جهانی عشق در سال ۲۰۰۴ بود. این روز یک رویداد رسمی جهانی برای نشان دادن یگانگی بشر از طریق عشق است که همه ملت‌ها را تشویق می کند در حکمت صلح و عشق با یکدیگر متحد شوند.

روز جهانی عشق از زمان اولین رویداد توانسته است که فرمانداران، شهرداران و دیگر اعضای برجسته دولت‌های محلی و ملی را در کنار مردم جوامعی که به آن پیوسته‌اند، درگیر رویدادهای خود و صدها هزار نفر را در شادی و محبت حاصل از این روز غرق کند.

شعار روز جهانی عشق ۲۰۲۴

شعار روز جهانی عشق در سال ۲۰۲۴، با مضامین «جشن انسانیت ما» و «عشق از من آغاز می‌شود» در سراسر جهان انتخاب شده است.

کد خبر 749378