کوسه گردی؛ نمایشی برای وداع با زمستان

همشهری‌آنلاین: نمایش‌های محلی زیرمجموعه کوسه‌گردی بیشتر در نقاط مختلف شمال غربی کشور و زاگرس‌نشین اجرا می‌شد که همین‌ کارناوال‌ها در چند دهه اخیر تقریبا منسوخ و فراموش شده‌اند.

دکتر «علی بلوکباشی»، پژوهشکر فرهنگ ایرانی در کتاب «نوروز، جشن نوزایی آفرینش» درباره کوسه‌گردی نوشته است: «در قدیم، مردم برای نشان دادن مرگ تمثیلی زمستان و آمدن فصل گرما و نوزایی بهار، در نوروز نمایشی خاص در شهر راه می‌انداختند که به «کوسه برنشین» یا «کوسه خرنشین» معروف بود.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

در این نمایش مردی زشت رویِ و  یک چشمِ کوسه ریش را بر روی خری می‌نشاندند و کلاغی سیاه به یک دستش و بادبزنی به دست دیگرش می‌دادند و او را در کوی و بازار می‌گرداندند. کوسه درحالی‌که پی‌درپی خود را باد می‌زد و شکلک درمی‌آورد، فریاد می‌کشید: «گرم است، گرم است!» مردم نیز گلوله‌های برف بر سر و کول او می‌پراکندند. بیرونی در التفهیم از این نمایش با عنوان «بر نشستن کوسه چیست؟» صحبت می‌کند و از رایج بودن آن در روزگار خود در شیراز خبر می‌دهد و در شرح چگونگی آن در اول بهار می‌نویسد: مردم در کوچه و بازار به کوسه هدیه می‌دادند. کوسه آنچه از بامداد تا نیمروز گرد می‌آورد، به غلامان شاه می‌داد و آنچه از نیمروز تا نماز دیگر، یعنی غروب، به‌دست می‌آورد برای خود و همراهانش نگه می‌داشت. پس از نماز اگر در میان مردم ظاهر می‌شد از هر کسی سیلی می‌خورد.»

کوسه گردی و نمایش‌های آیینی زیر مجموعه آن، بی‌شک باید رسمی کهن و برجامانده از «میر نوروزی» باشند.

میر نوروزی

میر نوروزی از مراسم وابستهٔ جشن نوروز بود که در ایران مقارن با بهار اجرا می‌شد. در ایران رسم بود در ایام عید نوروز محض تفریح عمومی و مضحکه فردی عامی و از میان مردم را به عنوان پادشاه یا امیر یا حاکمی موقتی به نام میر نوروزی انتخاب می‌کردند و فرمانروایان و حکام محلی، برای یک یا چند روز زمام امور شهری را به عهده‌اش می‌سپردند. در مدت امارت موقتی میر نوروزی ظاهراً عنان اختیار را به دست وی می‌سپردند و اوامر او را اطاعت می‌کردند. بزرگان شهر نیز امکانات گوناگون و شمشیر و خنجر و و انواع وسایل مورد نیاز را در اختیار وی و یارانش می‌گذارده‌اند و مردم شهر هم دستورهای میر را که بسیاری از آن‌ها برای فراهم‌کردن شادی و نشاط و سرگرمی عموم و خنداندن طبقات مردم صادر می‌شده، به طیب خاطر اجرا می‌کرده‌اند. بی‌شک آیین میر نوروز دستمایه داستان سریال قدیمی تلویزویونی پرطرفدار «سلطان و شبان» بود که در اوایل دهه شصت از سوی صداوسیمای جمهوری اسلامی ساخته و پخش شده بود.

کوسه ناقالی در استان مرکزی

راه‌اندازی کارناوال شادی «کوسه گردی یا کوسه ناقالی» تا چند دهه پیش در استان مرکزی و برخی شهرهای آن مانند خمین، اراک و شازند مرسوم بود، اما با تغییر شرایط زندگی روزمره برپایی این آیین منسوخ شد که اخیرا با تلاش فعالان فرهنگی شاهد احیای نمایش کوسه ناقلدی در این استان هستیم.

در گذشته‌های دور این نمایش بعد از سپری‌شدن چله بزرگ زمستان و در اوایل چله کوچک برگزار می‌شد. گفتنی است به دلیل فرح‌بخش و شادبودن نمایش کوسه ناقالی، گردانندگان آن، این نمایش را تا قبل از حلول سال نو نیز در برخی نقاط استان اجرا می‌کردند.

درباره تاریخ و علت برپایی کوسه ناقلدی پژوهش‌های فراوانی صورت گرفته، با این وجوداما، منشاء اصلی آن هنوز پوشیده است و به‌همین دلیل نم‌ توان درباره آن نظر نهایی داد.

کوسه ناقالی از گذشته‌های دور دراکثرروستاهای استان مرکزی برگزارمی‌شد و درآن روستاییان با اجرای نمایش ویژه رفتن زمستان و آمدن بهار را جشن می‌گرفتند.

تعداد اعضای گروه نمایشی کوسه ناقالی معمولاً بین ۵ تا ۱۰ نفر بود. کوسه، جُبه نمدی ای را وارونه می‌پوشید. همچنین زنگوله‌ای به‌دست می‌گرفت و تعدادی زنگلوله به لباس و دو زنگوله دیگر هم به زانوان خود می بست.

صورت کوسه را سفید می‌کردند و یک تکه پوست بزغاله هم برسرش می‌کشیدند که در آن سوراخ‌هایی برای دیدن و نفس کشیدن درنظر گرفته شده بود. کوسه همچنین کمربندی معمولا از جنس ریسمان، چرم پهن یا پارچه به صورت شال به کمر می‌بست و زنگوله‌ها را برآن می‌آویخت. پاپیچ مخصوص چوپانان هم از ملزمات پوشیدنی‌های کوسه بود و یک چوبدستی هم به دست می‌گرفت.

نقش همسر کوسه را که به آن عروس می‌گفتند پسر نوجوانی بازی می‌کرد. عروس هم پیراهن  زنانه می‌پوشید و چادر برسر می‌کرد. عروس بعد از پوشیدن لباس مبدل هفت قلم آرایش می‌شد و با گروه نمایشی حرکت می‌کرد.  

۲ شخصیت دیگر نمایش که به آنها «تگه» می‌گویند نیز هر یک با گذاشتن ۲ جارو روی سرهای خود به عنوان شاخ، گروه نمایشی را همراهی می‌کردند. آنها با بستن چند زنگوله به لباس‌های خود و در دست گرفتن توبره یا سطل، وظیفه جمع‌آوری هدایا را نیز بر عهده داشتند. همچنین نوازندگان ساز و دهل گروه را همراهی می‌کردند. هرگاه گروه نمایشی در محله‌ها به راه می‌افتادند، تعدادی از کودگان پشت سر آنها می‌رفتند و اشعار ویژه نمایش را می‌خواندند.  

دسته کوسه ناقالی در کوچه‌ها به گردش در می‌آمدند. کوسه پیشاپیش گروه حرکت می‌کرد و با تکان‌دادن خود زنگوله‌ها را به‌صدا درمی‌آورد. کوسه بر در هر خانه‌ای که می‌رسید وارد آنجا می‌شد و یک‌ راست سراغ آغل گوسفندان می‌رفت و با چوبدستی ضربه‌ای به در آنجا می‌زد و سپس زنگوله‌های خود را به صدا درمی‌آورد و این شعر را می‌خواند:

«ناقالی گنده گنده / چهل رفته پنجاه مانده

بزتان بره می‌زاد / میشتان بزغاله می‌زاد

گربه‌تان سگ توله می‌زاد / زنتان بچه می‌زاد

نافالی به این بزرگی /  کالا پالا نداره

مشتی رفته براش بیاره / الله نگش بداره

ناقالی گُنده گُنده / چیزی باقی نمانده

بعد از آوازخوانی کوسه، تگه‌ها چوبدستی‌هایشان را به هم می‌کوبیدند و عروس و کوسه با هم می‌رقصیدند، گاهی هم کوسه با یکی از تگه‌ها کشتی می‌گرفت که نشانه رقابت بر سر عروس بود، در این کُشتی کوسه شکست می‌خورد و غش می‌کرد که برای اجرای دوباره نمایش مردم به او شیر و کره می‌خوراندند تا نمایش در خانه و محله‌ای دیگر ازسر گرفته شود.

باید توجه داشت که آیین‌های مشابه کوسه ناقالی استان مرکزی در برخی استان‌های شمال‌غرب ایران برگزار می‌شود که به صورت مختصر معرفی می‌شوند.

«کوسه وەوی» در کردستان

«کوسه وەوی» در کردستان بعد از چله بزرگ زمستان برگزار می‌شد. هچنین گزارش‌هایی از برپایی آن در در نوروز و برخی جشن‌های عروسی و بیشتر برای شاد کردن مجلس به اجرا درمی‌آمد.

مراسم کوسه وەوی این‌گونه اجرا می‌شد، مثلاً درروستایی یکی از چوپان‌ها اعلام می‌کرد که امروز عصر فلان چوپان برای اجرای «کوسه وه وی» می‌آید، اهالی هم اقلامی مانند بلغور، شلغم، ترخینه، قرمه، روغن و نفت را آماده می‌کردند تا به او بدهند.

نکته جالب در مراسم کوسه وەوی شیوه لباس پوشیدن کوسه است. باید هیات و شمایل کوسه ترسناک می‌بود. کوسه تا آنجا که می‌توانست لباس به تن می‌کرد تا گنده و نامتناسب شود. شاخ بزی بر سر می‌گذاشت  یا از جارو به عنوان شاخ استفاده می‌کرد. همچنین با پشم گوسفند و بز، ریش و سبیل درست می‌کرد. صورتش را با زغال و آرد سیاه‌ و سفید می‌کرد و چند شلوار کردی می‌پوشید. کوسه ساق‌پیچی دور پایش می‌پیچید و گونی پاره یا جوراب پشمی روی کفش‌هایش می‌پوشید تا آنها را بزرگ‌تر و درازتر جلوه دهد. همچنین چماقی در دست می‌گرفت. نقش زن کوسه یا عروس را هم یکی از چوپانان با پوشیدن لباس زنانه بازی می‌کرد. زن کوسه یک سوزن در دست داشت که برای شوخی و خنده گاهی آن را در بدن مردم فرو می‌کرد.

کوسه و گروهش که بچه‌ها دنبالش راه می‌افتادند به در خانه‌ها می‌رفت. چون شمایل کوسه ترسناک بود و امکان داشت بچه‌های کوچک داخل خانه بترسند، قبل از ورود کوسه یکی از اعضای گروه جلوتر راه می‌افتاد می‌رفت و آمدن کوسه را اعلام می‌کرد.

کوسه وارد هر خانه‌ای می‌شد، اهالی خانه با او شوخی می‌کردند. لباسش را می‌کشیدند، سعی می‌کردند ریشش را بکشند و هلش  بدهند. برخی اوقات زن کوسه را می‌دزدیدند و پنهان می‌کردند. بعد به شوخی به کوسه می‌گفتند باید پول بدهی تا زنت را آزاد کنیم. کوسه هم لوده بازی درمی‌آورد. همچنین دربرخی ازروستاها کوسه خود  را به مردن می‌زد و تا چیزی نمی‌گرفت زنده نمی‌شد.

معمولاً اجرای مراسم کوسه وه وی در برخی از روستاها تا ۱۰ روز طول می‌کشید.

کوسه گلین درهمدان و قزوین 

«کوسه گلین» نام دیگرنمایش آیینی کوسه ناقالی است که در استان‌های همدان و قزوین و بعد ازچله بزرگ برگزار می‌شد که عناصر نمایشی آن نیز شبیه کوسه ناقالی دراستان مرکزی بود. هدف برپایی این نمایش هم خبر پایان زمستان و مژده از راه رسیدن بهاراست.

بر اساس یک سنت قدیمی، کوسه گلین‌ها با لباسی سرخ، کلاه بوقی، چهره سیاه کرده و زنگوله های آویخته بر پاها و دست‌ها در حالی که پایکوبی می‌کردند و ترانه می‌خواندند به در خانه‌ها می رفتند. این نمایش ازآیین‌های قدیم مردم قزوین و همدان در آستانه سال نو بود. مردم این مناطق هم با دادن پول و شیرینی ازآنها پذیرایی می‌کردند.

کوسه و زنش با ساز و دهل وارد شهر می‌شدند و تعدادی بچه‌ها به‌دنبال آنها راه می‌افتادند، آنها به هرخانه‌ای که درش باز بود وارد می‌شدند و در حیاط شروع به کارهای خنده‌دار و رقص و پایکوبی می‌کردند. درچندسال گذشته این نمایش پس از سال‌ها فراموشی دوباره در آستانه نوروز در این استان‌ها به اجرا درآمده‌است. این نمایش درآذربایجان شرقی و غربی هم به اجرا درمی‌آمد.

کوسه سوار در لرستان

کوسه‌سوار، آیینی بودکه درگذشته و پیش از سال نو  در لرستان به اجرا در می‌آمد. در این نمایش مردی بدون ریش که مردم او را «ننه پیره» می‌نامیدند. هنگام اجرای نمایش مردم  در خرمن‌گاه ها از او سواری می‌گرفتند.

کوسه سوار نمایشی آیینی برای خداحافظی با زمستان بود که در چهارمحال و بختیاری، منطقه سیلاخور و درحاشیه‌های خرم‌آباد به‌اجرا درمی‌آمد و نمایش گردانان در طول نمایش جنگ زمستان و بهار را به نمایش می‌گذاشتند.

مجله گردشگری چهارگوشه ایران کد خبر 485258 برچسب‌ها استان مرکزی استان همدان استان لرستان استان کردستان مجله نوروز-استان استان قزوین

منبع: همشهری آنلاین

کلیدواژه: استان مرکزی استان همدان استان لرستان استان کردستان استان قزوین استان مرکزی گروه نمایشی کوسه ناقالی میر نوروزی زنگوله ها میر نوروز درمی آورد

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.hamshahrionline.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «همشهری آنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۶۹۹۳۲۸۱ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

ابلاغ سرفصل‌های دوره توانمندسازی بهره‌برداران بوم‌گردی

مدیرکل برنامه‌ریزی گردشگری گفت: سرفصل‌های دوره توان‌افزایی و توانمندسازی بهره‌برداران اقامتگاه‌های بوم‌گردی به منظور اجرا در چارچوب ضوابط مربوطه، به ادارات کل میراث‌فرهنگی ابلاغ شد. - اخبار اجتماعی -

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری تسنیم، ابوطالب قاسمی؛ مدیرکل برنامه‌ریزی گردشگری اظهار کرد: تعیین و ابلاغ سرفصل‌های دوره توان‌افزایی و توانمندسازی بهره‌برداران اقامتگاه‌های بوم‌گردی با هدف افزایش توانمندی بهره‌برداران شاغل در واحدهای اقامتگاه‌های بوم‌گردی انجام شد.

وی افزود: عدم برخورداری برخی شاغلان در اقامتگاه‌های بوم‌گردی از سطوح عالی تحصیلاتی و نوع خدمت میزبانی در این واحدها که در مواردی به صورت خانوادگی، بومی و محلی انجام می‌شود، ضرورت داشت دوره‌های آموزشی موجود به عنوان یک مطالبه جدی مورد بازنگری قرار گیرد و متناسب با این قشر، دوره‌ای جدید با همکاری و نظارت جامعه تخصصی بوم‌گردی و برخی از اساتید و متخصصین این حوزه بر اساس نظرات مدیران حوزه‌های تخصصی معاونت گردشگری طراحی و ابلاغ شود.

قاسمی با بیان اینکه این موضوع با استقبال گسترده علاقمندان به این حوزه مواجه شده است، افزود: بر اساس ضوابط اجرایی، مؤسسات آموزشی موظف هستند از تاریخ ابلاغ بخشنامه، دوره‌های توانمندسازی متقاضیان اقامتگاه‌های بوم‌گردی را بر اساس دروس و سرفصل‌های تعیین شده اجرا کنند.

حل مشکل ورود موقت و تردد وسایل نقلیه گردشگران خارجی به ایران

مدیرکل دفتر مطالعات، آموزش و برنامه‌ریزی گردشگری خاطرنشان کرد: دوره‌های الزامی صرفاً از طریق مؤسسات آموزشی دارای مجوز از این معاونت برگزار و مدرسین هر دوره با معرفی مؤسسات مربوطه در چارچوب دستورالعمل و بخشنامه‌های ابلاغی صورت می‌گیرد.

به گفته وی، صدور گواهینامه دوره‌های تشویقی توسط استان انجام می‌شود و امکان برگزاری دوره‌های تشویقی در رویداد آموزشی جامعه اقامتگاه‌های بوم‌گردی نیز وجود دارد.

قاسمی گفت: سرفصل‌های اختصاصی اقامتگاه‌های بوم‌گردی به مدت 95 ساعت در دو بخش 55 ساعت اصلی و 40 ساعت تشویقی تعریف شده است. بخش اصلی شامل آشنایی با اصول و مفاهیم مهمان‌نوازی، قوانین و مقررات، خدمات ایمنی و پایداری حفظ محیط‌زیست و بخش تشویقی در برگیرنده اطلاعات حرفه‌ای پیشرفته ویژه افرادی با سطح تحصیلات بالاتر که تمایل به افزایش مهارت و آگاهی دارند، است.

انتهای پیام/