به نقل از «ایرنا»

️انتشار رایگان موسیقی قاجار در روزهای کرونایی 

تاریخ انتشار: ۱۲ خرداد ۱۳۹۹ | کد خبر: ۲۸۱۴۵۰۸۹

مجموع موسیقی اواخر عصر قاجار برای پژوهشگران و علاقه‌مندان موسیقی ایرانی که این روزها خانه نشینی و دوری از رویدادهای فرهنگی را تجربه می‌کنند، در فضای مجازی منتشر خواهد شد. این مجموعه شامل هشت لوح فشرده آوازیِ اواخر دوران قاجار است که به مرور در فضای مجازی منتشر خواهد شد. این مجموعه به همت فرهنگستان هنر آماده شده است.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

نگاهی به موسیقی دوره قاجار

پایان قرن نهم هجری، موسیقی در ایران وارد یک دوران فترت شده بود و از آن زمان تا اواخر قاجاریه و شروع مشروطیت موسیقی در ایران رونقی نداشت. اولین شاه قاجار، آغا محمدخان بود که تنها ۲٫۵ سال حکومت کرد و فرصت رسیدگی به موسیقی و هنرمندان را نیافت. اما پس از او فتحعلی شاه به موسیقی‌دانان توجه نشان داد و برایشان مقرری تعیین کرد. در این دوره دو استاد با نام‌های استاد زهره و استاد مینا هر کدام یک گروه موسیقی تشکیل دادند. این دو زن خود به ترتیب شاگرد استاد رستم شیرازی و استاد مهراب اصفهانی بودند. ثمرهٔ توجهات فتحعلی شاه و محمد شاه در دورهٔ سلطنت ناصرالدین شاه نمایان شد. این پادشاه به هنر توجه زیادی نشان داد و از رشد و ترقی موسیقی‌دانان حمایت کرد.

 در دوران قاجار بین موسیقیِ جدی و موسیقی سبُک مخصوص جشن‌ها و مراسم شادمانی نیز (که به نوازندگانش مطرب گفته می‌شد) تعادل برقرار شد. همچنین در این دوران موسیقی‌دانانی که با روش غربی (موسیقی کلاسیک) آشنا بودند گفتمانی جدید در مورد موسیقی ایرانی شروع کردند که آن را «علمی» و «پیشرفته» قلمداد می‌کردند و از همین جدالی طولانی میان آنان و کسانی که به روش‌های سنتی معتقد بودند آغاز شد. به بیان دیگر، موسیقی ایرانی که تا پیش از این دوران با موسیقی ترکی و موسیقی عربی بدنهٔ واحدی داشت، از این زمان مسیرش را از آن‌ها جدا کرد.

دورهٔ قاجاریه با ورود دوربین عکاسی به ایران (در زمان ناصرالدین شاه) و نیز با ورود صفحهٔ گرامافون به ایران (در سال ۱۲۸۴ ه‍.ق) همزمان شد و از همین رو تصاویر و صفحه‌های ضبط‌شده از این دوران به درک موسیقی این دوران کمک می‌کند.[

یکی دیگر از تحولات مهم در زمان حکومت ناصرالدین شاه، تأسیس دارالفنون توسط امیرکبیر در ۱۲۳۰ ه‍.خ (۱۸۵۱ م.) بود. در سال ۱۲۴۷ ه‍.خ شعبهٔ «موزیک نظام» دارالفنون نیز تشکیل شد که مختص موسیقی نظامی بود؛ تشکیل این نهاد آموزش موسیقی، نقطهٔ عطفی در تاریخ موسیقی دورهٔ قاجار دانسته می‌شود. به دنبال تشکیل این شعبهٔ دارالفنون، ابتدا دو کارشناس موسیقی نظامی به نام‌های بوسکه و رویون از پاریس به تهران آمدند اما بوسکه پس از یکسال ایران را ترک کرد و رویون نیز دو سال پس از آن (در ۱۲۸۴ ه‍.ق معادل ۱۸۶۸ م.)، به دلیل عدم موفقیت در کار خود از ایران رفت.

 در همان سال آلفرد ژان باتیست لومر موسیقی‌دان نظامی فرانسوی (معروف به موسیو لومر) به ایران آمد تا به دانشجویان موسیقی غربی را آموزش بدهد. لومر در مدت ۱۷ سالی که در ایران بود، نت‌نویسی به شیوهٔ رایج امروزی را به این دانشجویان آموزش داد و آنان را با مفاهیم موسیقی کلاسیک غربی و تئوری موسیقی آشنا کرد. در سال ۱۳۰۲ ه‍.خ (دو سال پیش از پایان دورهٔ قاجاریه)، مدرسه عالی موسیقی تشکیل شد و کلوپ موزیکال به همت علینقی وزیری تأسیس گردید. از آن زمان تا سال ۱۳۰۴ ه‍.خ، چهار ارکستر منتظم در تهران تشکیل شدند که (به ترتیب تقدم زمانی) عبارت بودند از: ارکستر نظام، ارکستر مدرسه دارالفنون، ارکستر سلطنتی، و ارکستر مدرسه عالی موسیقی. همزمان، فراگیری موسیقی نیز رواج یافت، که وفور تبلیغات خرید و فروش سازهای موسیقی در جراید آن زمان، گواهی بر این امر است. به دلیل گسترش موسیقی کلاسیک، موسیقی مطربی محدودتر شد و مخاطبین اصلی آن به محافل خصوصی (همچون عروسی، جشن ختنه‌سوران، و شب‌نشینی‌ها) محدود گردید. در این دوره همچنین انواعی از هنرهای نمایشی نظیر روحوضی، تعزیه و شبیه‌خوانی رواج یافتند که غالباً با موسیقی همراه بودند.

موسیقی درباری

پیش از به حکومت رسیدن آغا محمدخان و شروع دوران قاجاریه، حکومت ایران در دست افشاریان و زندیان بود. در آن دوران شیراز و اصفهان مراکز مهم فرهنگی و موسیقایی بودند. انتقال پایتخت به تهران توسط آغا محمدخان چندین سال طول کشید، و در این مدت دربارهای جانشینان کریم‌خان زند و سایر اشراف خاندان زند همزمان با دربار آقا محمدخان به حیات خود ادامه دادند و به نظر می‌رسد که این امر انتقال نقش مرکزیت فرهنگ و موسیقی به تهران را هموار کرد.

اگر چه خود آقا محمدخان دوتار می‌نواخت، با این حال شروع پرورش موسیقی درباری در دوران قاجار، با جانشینی وی توسط فتحعلی شاه صورت گرفت. بیشتر اطلاعاتی که از دوران فتحعلی شاه داریم توسط فرزندش سلطان احمد میرزا عضدالدوله (نویسندهٔ تاریخ عضدی) مستند شده‌اند. وی تاریخ عضدی را در سال ۱۳۰۴ ه‍.ق (در زمان حکومت ناصرالدین شاه) نوشته‌است و در آن از برخی از استادان دربار شاهان نخستین قاجار نام برده‌است، از جمله از «مهراب ارمنی اصفهانی» و «رستم یهودی شیرازی» به عنوان بزرگترین نوازندگان دربار فتحعلی شاه یاد کرده و از «آفا محمدرضا»، «رجبعلی خان» و «چالانچی خان» به عنوان بزرگترین خوانندگان این دربار اسم برده‌است. او همچنین به وجود موسیقی‌دانان حرفه‌ایِ زن که در حرمسرا برای زنان موسیقی اجرا می‌کرده‌اند اشاره کرده‌است، که از آن جمله کسی بوده به نام «شاهوردی خانم» که دختر «آقا محمدرضا» بوده و در برخی از اجراهای او، از جمله برای سیزده به در شخص شاه نیز حاضر بوده‌است.

اما جدای از این موسیقی جدی‌تر، نوع دیگری در موسیقی درباری نیز وجود داشته که با مراسم شادمانی و رقص همراه می‌شده و به «بازیگرخانه» دربار مرتبط می‌شده‌است. بر رأس «دستگاه بازیگرخانه» دو استادِ زن قرار داشتند: «استاد مینا» که همسر مصطفی خان عموی فتحعلی شده بود، و «استاد زهره» که فرزند جعفرقلی خان عموی دیگر فتحعلی شاه بود. استاد مینا شاگر مهراب ارمنی اصفهانی بود و استاد زهره شاگرد رستم یهودی شیرازی، و هر کدامشان بر دسته‌ای بزرگ از رقاصان ریاست می‌کردند که علاوه بر رقاصی، به خوانندگی و نوازندگی سازهای مختلف نظیر تار، سه‌تار، کمانچه، سنتور، ضرب و غیره می‌پرداختند.
 موسیقی‌دانان در این دوره به دو دسته تقسیم می‌شدند: موسیقی‌دانان مرد در بیرونی ساز می‌نواختند و موسیقی‌دانان زن در اندرونی؛ تنها استثنا، موسیقی‌دانان مردی بودند که دچار نابینایی بودند و اجازه داشتند در اندرونی نیز موسیقی اجرا کنند.

در دورهٔ محمد شاه قاجار (که حکومت کوتاهی داشت) نیز کمابیش همین استادان، به همراه سنتور خان (با نام اصلی حسن خان) فعال بودند اما دوران ناصرالدین شاه نقطهٔ عطفی در موسیقی زمان قاجار است، چنان که به جز چالانچی‌خان و سنتور خان، نام هیچ‌کدام از استادان دوران فتحعلی شاه و محمد شاه در میان نیست و از چندین استاد موسیقی نام برده می‌شود که رابطه‌ای بین آن‌ها و مهراب ارمنی یا رستم یهودی ذکر نشده‌است.

به هر حال نوازندگان نسل اول دوران ناصری، به خصوص علی‌اکبر فراهانی بیشترین تأثیر را روی آیندهٔ موسیقی سنتی ایرانی داشتند. در موسیقی درباری دوران قاجار استفاده از ساز نی معمول بوده‌است؛ اگر چه این ساز در دربار حاکمان پیش از قاجار هم به کار می‌رفته اما استفاده از آن در دربار قاجاریه مورد توجه تاریخ‌نگاران مختلف بوده‌است. همچنین ساز تنبک مشخصاً تا پیش از دوران قاجار در موسیقی درباری به کار نمی‌رفته (و به جای آن از دایره استفاده می‌شده‌است). استفاده از دایره در کنار تمبک در این دوران متداول بوده‌است، اگر چه به نظر می‌رسد که به تدریج دایره جای خود را به تنبک داده‌است.

پیوند موسیقی‌دانان بزرگ با دربار تنها تا پایان دوران حکومت ناصرالدین شاه دوام داشت و از زمان مظفرالدین شاه سست و متزلزل شد. از «بی‌ذوقی» مظفرالدین شاه و نیز تحولاتی که منتهی به پیروزی مشروطیت شد به عنوان عواملی که بر این امر مؤثر بود نام برده‌اند. 

با این حال، قطع رابطهٔ موسیقی‌دانان برجسته با دربار به صورت دفعی رخ نداد. یک مثال معروف، غلامحسین خان درویش (معروف به درویش‌خان) بود. او در دربار مظفرالدین شاه نزد شاهزاده ملک منصور میرزا شعاع‌السطنه بود و پس از آن که بابت اجرای موسیقی در حضور افرادِ خارج از دربارِ شعاع‌السلطنه (که به قصد کسب درآمد بود) تهدید به قطع دستانش شد، از دربار این شاهزاده فرار کرد و در سفارت انگلستان پناه گرفت و نهایتاً با وساطت این سفارت از دربار قاجار رهایی یافت. وی نزد مردمان تهران به نواختن موسیقی می‌پرداخت و از این راه کسب درآمد می‌کرد. با این حال حتی پس از این هم او چند بار در مهمانی‌هایی اشرافی دربار ساز زد.

اتفاق مهم دیگر در این دوران، علنی شدن انجمن اخوت بود. این انجمن که تشکیل آن به صفی‌علی‌شاه نسبت داده می‌شود، در سال ۱۳۱۷ توسط رئیس وقت انجمن (علی ظهیرالدوله) علنی شد و بسیاری از نوازندگان و خوانندگان دوران قاجار در کنسرت‌های این انجمن موسیقی اجرا می‌کردند که این دسترسی عامهٔ مردم به موسیقی درباری و آثار استادان موسیقی را آسان‌تر کرد

برچسب‌ها ویروس کرونا موسیقی سنتی ایرانی دوره قاجار فضای مجازی پروندهٔ خبری سهم اهالی فرهنگ در مهار کرونا

منبع: ایرنا

کلیدواژه: ویروس کرونا موسیقی سنتی ایرانی دوره قاجار فضای مجازی ویروس کرونا موسیقی سنتی ایرانی دوره قاجار فضای مجازی ناصرالدین شاه موسیقی دانان دوران قاجار فتحعلی شاه

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.irna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایرنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۸۱۴۵۰۸۹ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

ارائه خدمات پزشکی رایگان در منطقه محروم بارز و شوارز

به گزارش خبرگزاری صدا و سیمای مرکز چهارمحال و بختیاری؛ رئیس شبکه بهداشت و درمان شهرستان لردگان با اشاره به ارائه خدمت گروه‌های جهادی بهداشتی درمانی در مناطق دوردست بارز وشوارز گفت: در این طرح پزشکان عمومی، متخصص، دندانپزشک حضور داشتند.
فریبرز جباری افزود: هزینه خدمات ارائه شده ۲۵۰ میلیون تومان است.