همه چیز درباره خانه اربابی سیه‌چشمان الوند

ایسنا/همدان بررسی و تحلیل بناهایی که امروزه به نام موقوفات تاریخی_باستانی شناخته می‌شوند از منظر میراث فرهنگی و باستان‌شناسی کمتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. این قبیل بناها در جامعه‌ ما چه از منظر دینی و چه از منظر میراث فرهنگی حائز اهمیت و قابل توجه هستند به نحوی که توجه به جنبه‌های مادی و معنوی را در خود نهفته دارند.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

خانه‌ اربابی (بنای موقوفه‌ بهاء‌الملک) در جنوب شهر همدان در دامنه کوه الوند و در منطقه‌ خوش آب و هوای اعتمادیه قرار گرفته و یکی از بناهای تاریخی است که به همراه بسیاری دیگر از بناهای موجود در بافت شهری همدان مورد توجه و اهمیت است.

این مجموعه منسوب به تیره‌ بهاء‌الملک‌های همدانی از خاندان قراگوزلوهای شهر همدان است که در تحولات سیاسی_اجتماعی همدان در دوره‌های قاجاریه و پهلوی نقش بسزایی داشته‌اند.

مطالعات باستان‌شناختی، بررسی اسناد و مدارک بازمانده و نویافته از خاندان قراگوزلو به ویژه وقف‌نامه‌ مربوط به این بنا نشانگر آن است که این عمارت به وسیله‌ برادران قراگوزلو(علیرضا و یحیی) در سال ۱۳۰۲ خورشیدی ساخته شده و به عنوان محل اقامت اعضای این خاندان تا اواسط دهه‌ ۵۰ خورشیدی کاربری داشته است. پس از آن نیز براساس نیت و خواست واقف، به عنوان درمانگاه موقوفه‌ بهاء‌الملک به حیات خود در بافت شهری ادامه داده است.

علیرضا قراگوزلو(بهاءالملک سوم) یکی از شخصیت‌های سیاسی_فرهنگی همدان بوده که ساخت این بنا به او و برادرش میرزایحیی(اعتمادالدوله) منسوب است. 

یک باستان‌شناس درباره تاریخچه‌ این بنا به خبرنگار ایسنا گفت: بنای منسوب به موقوفه‌ بهاء‌الملک، به استناد وقف‌نامه‌ موجود به تاریخ ۱۳۳۲ هجری شمسی و با نظر واقف علیرضا قراگوزلو ملقب به بهاءالملک سوم با کاربری درمانگاه و کتابخانه زیرنظر اداره‌ اوقاف شهرستان همدان بهره‌برداری می‌شود.

خسرو محمدی توضیح داد: در رابطه با کاربری‌های این بنا در گذشته می‌توان به اسناد موجود در خود عمارت، بیانات مسئولان و خاطرات شخصی اتکا کرد، قدیمی‌ترین کتابچه‌ مالیاتی موجود در عمارت سال ۱۳۰۴ را نشان می‌دهد که به احتمال زیاد مربوط به آغازین سال‌های اقامت خاندان قراگوزلو در این ساختمان بوده و جدیدترین اسناد مالیاتی نیز متعلق به سال ۱۳۴۲ است، این تاریخ برابر است با نخستین سال‌های اجرای اصلاحات اراضی به وسیله‌ پهلوی دوم، همچنین یادآور می شود که تاریخ تنظیم وقف‌نامه سال ۱۳۳۲ را نشان می‌دهد.

وی ادامه داد: آنچه از مفاد وقف‌نامه و شواهد موجود برداشت می‌شود نشان می‌دهد اواسط دهه‌ ۵۰ خورشیدی و پس از آن که ساکنان عمارت آن را ترک می‌کنند، خواسته واقف اجرا شده و تا زمان انقلاب اسلامی و مدتی بعد به عنوان درمانگاه و قرنطینه‌ بیماران و معتادان از محل مذکور استفاده می‌شده است.

محمدی افزود: پس از پیروزی انقلاب اسلامی تا آغاز جنگ تحمیلی اطلاعات زیادی درباره چگونگی استفاده از بنا وجود ندارد اما در دوران جنگ و پس از آن از این محل به عنوان قرارگاه نظامی استفاده می‌شده است، در سال ۱۳۷۷ موقوفه‌ بهاء‌المک پایگاه بهداشتی شده سپس با عنوان درمانگاه از آن بهره‌برداری می‌شود تا اینکه اداره‌ کل اوقاف استان همدان به مدت کوتاهی در این محل مستقر می‌شود.

وی اضافه کرد: پس از انتقال اوقاف از محل مذکور، طبقه‌ زیرین بنا به عنوان درمانگاه و اشکوب فوقانی با کاربری کتابخانه به فعالیت خود تا به امروز ادامه داده است و به طور کلی در روندی ۸۸ ساله به عنوان خانه‌ اربابی، درمانگاه و مرکز بازپروری معتادان، مقر نظامی و انتظامی، ساختمان اداری اوقاف و پایگاه بهداشتی و درمانگاه به همراه کتابخانه استفاده شده است.

محمدی بیان کرد: این ساختمان تاکنون بارها مرمت و نوسازی شده و در خلال آن تغییراتی در ساختار بنا صورت گرفته است، براساس شواهد موجود، ازاره‌هایی آجری دور تا دور نمای بیرونی بنا را دربرمی‌گرفته که به علت نیاز به استفاده از طبقه‌ زیرین ساختمان و نوردهی به این بخش، ازاره‌های آجری در جریان تحولات صورت گرفته در ساختمان به کلی تخریب شده‌اند.

وی درباره کتابخانه وقفی نیز شرح داد: قدیمی‌ترین کتابخانه وقفی همدان، کتابخانه اعتمادیه است، این کتابخانه یکی از چندین موقوفات بهاءالملک سوم است که با بیش از ۱۵۰۰ جلد کتاب که کهن‌ترین آنها ۷۵۰ سال قدمت دارد، همچنان برپا است.

مسئول روابط عمومی اداره‌کل اوقاف و امور خیریه استان همدان تصریح کرد: با اینکه این کتابخانه در بافت شهری قرار گرفته و همواره در معرض دید قرار داشته اما تاکنون تاریخ دقیق ساخت، کیفیت و کمیت کتاب‌های موجود در آن، تاریخچه بنا و بانیان اصلی آن مشخص نشده‌اند. 

وی با بیان اینکه مجموعه موقوفی بهاءالملک از سه بخش عمارت، مقبره و باغ تشکیل شده است، گفت: کتابخانه ابتدا در عمارت سپس در مقبره برپا شده بود، عمارت باغ اعتمادالدوله پس از مرگ یحیی قراگوزلو(اعتمادالدوله) توسط برادر بزرگترش علیرضا قراگوزلو(بهاءالملک سوم) به همراه قطعه‌های بسیاری از زمین‌های اطراف وقف شده است.

محمدی اظهار کرد: این خانه بزرگ بخش‌های مختلفی را شامل می‌شده که یکی از بخش‌های آن کتابخانه غنی آن بوده است، از آنجا که سنت برپایی کتابخانه‌ها در کاخ‌ها و اقامتگاه‌های سلطنتی سنتی دیرینه در ایران است، مشاهده کتابخانه‌های غنی در خانه‌های اربابی در جای جای این سرزمین امری عادی است به ویژه اگر صاحبان آنها افرادی تحصیلکرده و صاحب فضل باشند.

وی افزود: نکته مهمی که در اینجا به ذهن می‌رسد، چرایی قرارگیری این کتابخانه در دامنه‌های دور افتاده الوند در همدان آن روزگار است، این بخش از شهر در سال ۱۳۰۲ خورشیدی مکانی دورافتاده بوده، به شکلی که برای رسیدن از مرکز شهر به این مکان دست کم نصف روز راهپیمایی و اندکی کمتر با درشکه زمان لازم بوده است.

محمدی درباره مقبره بنا توضیح داد: در آرامگاه خانوادگی قراگوزلوها سه مزار در مرکز بنا قرار دارند که به ترتیب از غرب به شرق متعلق به سه برادر به نام‌های علیرضا قراگوزلو(بهاءالملک سوم)، یحیی قراگوزلو(اعتمادالدوله) و تقی قراگوزلو هستند. سوالی که در اینجا به ذهن متبادر می‌شود این است که چرا واقف محل مقبره را برای کتابخانه انتخاب کرده است؟ چه علتی می‌توانسته بهاءالملک را قانع کند که کتابخانه را در این مکان دورافتاده وقف عام کند؟

وی در پاسخ به سوال بیان کرد: بانیان بنا با احداث این ساختمان در آغاز بر آن بودند تا خود و خانواده‌شان را از پیامدهای احتمالی که در پی تحولات سیاسی_اجتماعی پس از جنبش مشروطه‌خواهی مثل شورش سالارالدوله و فعالیت‌های متحدین و متفقین در سال‌های جنگ جهانی اول، کشور و به تبع آن شهر همدان را تحت تأثیر قرار داده بود، دور سازند. 

محمدی افزود: اسلاف آنها و مکان پیشین زندگی‌شان(عمارت شورین، آبشینه و ...) در تحولات مشروطه و کشاکش جنگ اول جایگاه مقبولی نزد عامه مردم همدان نداشتند، کما اینکه به نظر می‌رسد بانیان و واقفان عمارت بهاءالملک چهره مقبول‌تری در بین اقشار مختلف مردم همدان داشته‌اند بنابراین آنها مکانی دور افتاده و دنج را برای زندگی جدیدشان در دوران حکومت پهلوی برگزیدند.

وی درباره گنجینه کتاب‌های کتابخانه اعتمادیه گفت: کتابخانه اعتمادیه با حدود یک قرن قدمت مجموعه‌ای از آثار ارزشمند را شامل می‌شود که در چهار بخش نسخه‌های خطی، کتاب‌های چاپی شامل سه بخش چاپ سنگی، چاپ سربی، چاپی، مجلات و جراید و اسناد و مدارک طبقه‌بندی می‌شوند و در این میان نسخه‌های خطی این مجموعه بیشترین اهمیت را به خود اختصاص می‌دهند.

محمدی در رابطه با نسخه‌های خطی کتابخانه اعتمادیه بیان کرد: این گنجینه مجموعه‌ای ۸۲ جلدی و ارزشمند مشتمل بر نسخه‌هایی از عصر ایلخانان مغول تا دوران پهلوی است و آنطور که در وقفنامه قید شده تمامی مجموعه حاصل تلاش‌های علیرضا قراگوزلو است؛ به عبارت دیگر همه آن مجموعه را او جمع‌آوری کرده است.

وی اضافه کرد: تعدادی از نسخه‌ها دارای امضای نویسندگان کتاب‌هاست که گاه به علیرضا و گاه به برادرش یحیی هدیه کرده‌اند، تعدادی از نسخه‌ها توسط افرادی خاص اهداء شده‌اند و تعداد قابل ملاحظه‌ای با توجه به تعلق‌شان به عصر صفوی به نظر می‌رسد میراث خانوادگی قراگوزلوها باشد. 

محمدی با اشاره به اینکه بهاءالملک سوم، دارای شخصیت فرهنگی بوده است، یادآور شد: کل مجموعه با تکیه بر نام برادر بزرگتر او یحیی «اعتمادالدوله» با نام «باغ اعتمادیه» و «کتابخانه اعتمادیه» اشتهار دارد.

وی درباره نسخه‌های چاپی کتابخانه اعتمادیه نیز مطرح کرد: نسخه‌های چاپی این کتابخانه مانند مجموعه نسخ خطی آن مشتمل بر کتاب‌های ارزشمندی است که در حدود ۹۰۰ جلد را شامل می‌شوند این مجموعه شامل آثاری است که در زمان زندگی بهاءالملک و اعتمادالدوله گردآوری شده‌اند اما تعدادی کتاب هم در سال ۱۳۸۲ که سازمان اوقاف درصدد احیای این کتابخانه برآمد، گردآوری شده و این نسخه‌ها هم اکنون در محل کتابخانه نگهداری می‌شوند.

این مدرس دانشگاه درباره تیره‌ «قراگوزلو»(سیه چشمان) هم توضیح داد: این تیره از طوایف ترک‌زبان همدانی هستند که پیشینه‌ تاریخی آنها دست‌کم تا اوایل حکومت «صفوی» است، برخی هم گفته‌اند بومگاه قبلی آنها «شام» بوده است.

وی توضیح داد: سرتیپ علیقلی‌خان همدانی(بهاء‌الملک دوم) جزء سرهنگان خارج از فوج وزارت جنگ ناصری بوده و اغلب در تهران ساکن بوده است، او عمارت معتبری داشته که اعیان و بزرگان کشور به آن آمد و شد می‌کرده‌اند و گویا صاحب‌ منصب مهمی بوده است.

محمدی افزود: نامبرده علاوه بر چند پارچه بزرگ املاک در ناحیه‌ همدان، املاک مهمی نیز در اراک داشته است. بهاءالملک تا پس از سال ۱۳۲۶ ق همچنان در تهران به سر می‌برد سپس احتمالاً برای درمان بیماری به اروپا رفت و همانجا در رجب ۱۳۳۲ ق درگذشت.

وی ادامه داد: او ظاهراً مردی باسواد و اهل فضل بوده است چنان‌که از جمله مجموعه‌ شماره‌ ۱۰۶ کتابخانه‌ی اعتمادالدوله قراگزلو(پسرش) دست‌نوشته‌ خود اوست.

محمدی اظهار کرد: علیرضاخان قراگوزلو (بهاء‌الملک سوم) شخصی تحصیلکرده، باتقوا، کم‌آزار، متین و مُبادی آداب یاد شده، او یکی از رجال دانشمند و وطن‌خواه و مورد علاقه‌ ملت بود و از همدان وارد تهران شد، در دوره‌ چهارم مجلس ملی، بهاءالملک سوم یکی از دو نماینده‌ همدان بود و در کابینه مستوفی‌الممالک نیز به وزارت مالیه برگزیده شد سپس ریاست هیئت نظارت بانک ملی را یافت و چون زیر بار تحمیلات نرفت از آن مقام استعفا کرد و در عهد پهلوی اول قبول منصب و مقام نکرد، تا آن که در کابینه‌ قوام‌السلطنه وزیر دادگستری شد، بهاءالملک سوم در تاریخ ۱۹خرداد ۱۳۳۳ خورشیدی در ۷۰ سالگی در تهران درگذشت و پیکرش را به همدان آورده و در آرامگاه خانوادگی(باغ اعتمادیه) به خاک سپردند.

انتهای پیام

منبع: ایسنا

کلیدواژه: استانی فرهنگی و هنری موقوفات وقف سازمان اوقاف کتابخانه درمانگاه وقفی عنوان درمانگاه بهاء الملک وقف نامه شده اند نسخه ها

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.isna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایسنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۹۶۹۹۶۶۵ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

جای یک کتابخانه مرکزی در شهر عالم‌پرور آمل خالی است

آمل با وجود علمایی چون مرحوم حسن‌زاده آملی و آیت الله جوادی آملی، به عنوان مهد علم و فرهنگ در مازندران شناخته می‌شود، با این حال از وجود یک فضای مطالعاتی مناسب و کتابخانه مرکزی بی‌بهره است و تنها کتابخانه ۵۴ ساله این شهر دیگر پاسخگوی مراجعان نیست. - اخبار استانها -

به گزارش خبرگزاری تسنیم از آمل، شهرستان آمل علاوه بر موقعیت جغرافیایی و جایگاه سه هزار ساله‌اش، با وجود مرحوم علامه حسن‌زاده آملی و آیت‌الله جوادی آملی به لحاظ هویت علمی و فرهنگی در عرصه جهان اسلام و منطقه شناخته شده است.

شهرستان آمل با وجود این هویت علمی و فرهنگی برجسته اما از کمبود فضای مطالعاتی رنج می‌برد و قدمت این کمبود بیش از نیم قرن رسیده است.

تنها کتابخانه آمل در سال 1342 در زمینی به مساحت 540 مترمربع، با یک طبقه زیربنایی 300 مترمربع در روبه‌روی بیمارستان 17 شهریور احداث شده است.

کتابخانه‌ای با نام شهیدان عباس‌زاده که بسیاری از قشرهای علمی، فارغ‌التحصیلان گذشته در عرصه‌های متعدد آموزش عالی، دانش‌آموزان و دانش‌پژوهان، المپیادی‌ها و نخبگان از سالن کوچک آن برای مطالعه استفاده بردند و از کمترین امکانات آن بهترین استفاده را برای توسعه علمی خود داشتند.

تنها کتابخانه عمومی شهری که با وجود چندین‌بار تجهیز و نوسازی، وقتی وارد محوطه آن می‌شوید، نوجوانان و جوانان دوستدار علم متعددی را می‌بینید که گوشه و کنار ایستاده یا منتظر نشسته‌اند تا طبق زمانبندی، یک نفر از سالن مطالعه خارج  شود و آنها جایش را بگیرند.

 مسئولان امر سال‌هاست با وجود آگاهی از این وضعیت و کمبود فضای مطالعه، هر سال در جلسات انجمن کتابخانه‌های عمومی وعده‌ای مبنی بر ساخت یک کتابخانه مرکزی در فضایی بزرگ با پیشرفته‌ترین امکانات می‌دهند، اما تاکنون هیچ اتفاق خاصی نیفتاده است.

با وجود این مشکلات و وعده‌های بی‌سرانجامی که از مسئولان امر اکنون شنیده شد همین تنها کتابخانه عمومی شهر، شش دانگ بنام اوقاف و امورخیریه  است و مالکیت آن بین کش و قوس اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی و اداره اوقاف و امور خیریه شهرستان قرار دارد.

این وعده در اولین جلسه انجمن کتابخانه‌های عمومی شهرستان آمل در سال‌جاری نیز بار دیگر از زبان مدیرکل کتابخانه‌های عمومی مازندران مطرح شد. 

در این جلسه که مدیرکل کتابخانه‌های عمومی مازندران، نماینده مردم آمل در مجلس شورای اسلامی، امام جمعه، معاون استاندار و فرماندار و رئیس کتابخانه‌های عمومی شهرستان آمل حضور داشتند، بار دیگر موضوع پروژه ساخت کتابخانه مرکزی مورد بررسی قرار گرفت.

پروژه‌ای که به نظر می‌رسد اساسی‌ترین مشکل آن نبود زمین مناسب است که بارها در چند نقطه مختلف شهر از سوی شهرداری آمل پیشنهاداتی در این خصوص شد، اما هر کدام به دلیل وجود مشکلی مورد موافقت قرار نگرفت.

ساخت کتابخانه مرکزی بهترین راهکار است

مدیرکل کتابخانه‌های عمومی مازندران در این جلسه تعداد کتابخانه‌های عمومی کشور را سه میلیون و 800 هزار باب با عضویت 12 میلیون نفر عنوان کرد و گفت: در مازندران 124 باب کتابخانه وجود دارد که سال گذشته شش باب به این استان اضافه شد.

 سکینه خاتون مهدیان افزود: دو باب کتابخانه مشارکتی یکی در زندان و دیگری مستقل شباهنگ در شهرستان آمل به بهره‌برداری رسید.

وی با اشاره به وضعیت فضای کتابخانه قدیمی شهر آمل گفت: در این شهر کتابخانه‌هایی داریم که پاسخگوی نیاز مردم این شهر نیستند و مراجعان با ورود به کتابخانه با نبود و کمبود فضا و صندلی مواجه می‌شوند.

مهدیان حضور متقاضیان زیاد به کتابخانه‌ها را نشانه اطمینان خانواده‌ها نسبت به فضای امن کتابخانه بیان و مطرح کرد: با وجود چنین استقبالی باید در حوزه افزایش فضای سرانه و ساخت یک کتابخانه مرکزی کار بیشتری انجام داد.

وی با تاکید بر اینکه هم‌اکنون فضای سه کتابخانه جوابگوی مردم شهرستان آمل نیست، گفت:  ساخت کتابخانه مرکزی بهترین راهکار است و طی سفر ریاست جمهوری به مازندران در سال‌جاری باید مقدمات کار ساخت کتابخانه مرکزی این شهرستان زده شود و با کمک و ظرفیت خیرین به ساخت این کتابخانه اقدام کنیم.

مدیرکل کتابخانه‌های عمومی مازندران با اعلام اینکه هم‌اکنون 28 پروژه نیمه‌کاره در مازندران وجود دارد، افزود: استان مازندران به عنوان یک بهره‌بردار است و برای ساخت این کتابخانه مرکزی آمادگی لازم را برای ترسیم نقشه‌های ساخت کتابخانه مرکزی آمل داریم تا در صورت فراهم شدن زمین برای ساخت، با آخرین تجهیزات و امکانات اقدام شود.

برای ساخت کتابخانه مرکزی زمین مناسب می‌خواهیم

رئیس اداره کتابخانه‌های عمومی آمل نیز در این نشست با اشاره به پروژه ساخت کتابخانه مرکزی در آمل گفت: بارها برای ساخت کتابخانه مرکزی جلساتی برگزار شد و حتی دو زمین در این شهرستان مطرح شد که اولی واقع در بلوار بسیج بود که به دلیل کمبود زمین در کمیسیون 5 مورد توجه قرار نگرفت و زمین دوم در بلوار ولایت، روبه‌روی قجرمحله بود که آن هم به دلیل مسائل زمین در امر معارضه بلاتکلیف ماند.

یوسف لاطف با بیان اینکه برای بهره‌مندی یک کتابخانه مرکزی نیم قرن درگیر هستیم، افزود: با توجه به‌ تعداد عضویت و متقاضیان، کتابخانه عمومی فعلی جوابگوی مردم این شهرستان نیست.

وی با بیان اینکه شش کتابخانه نهادی و در مجموع 10 کتابخانه عمومی در شهرستان وجود دارد، گفت: در آمل یک کتابخانه روستایی و دو کتابخانه مشارکتی زندان بند مردان و زنان و کتابخانه مستقل شباهنگ فعالیت دارد.

لاطف تعداد عضویت سال گذشته را هفت هزار و 169 نفر با افزایش چهار درصدی عنوان و بیان کرد: این عضویت در سال 1401 حدود شش هزار و 874 عضو بوده که تمام تلاش و هدف بر این است تا امسال به تعداد 9 هزار عضویت برسد.

رئیس کتابخانه‌های عمومی آمل با بیان اینکه در امر امانت دهی سال گذشته 74 هزار و 777 جلد با رشد 10 درصدی ثبت شده و هدف امسال رسیدن به 90 هزار جلد است، افزود: در مجموع 107 هزار و 239 منبع کتاب در کتابخانه عمومی است که هدف مجموعه رساندن آن به تعداد 115 هزار جلد در سال‌جاری‌ است.

لاطف ادامه داد: در اجرای تامین نیم درصدی شهرداری، هدف اول یک میلیارد و 500 میلیون تومان و در هدف دوم دو میلیارد و 300 میلیون تومان و نهایی به چهار میلیارد و 560 میلیون تومان خواهد بود.

انتهای پیام/