میراث مکتوب اصفهان، نیازمند پژوهش‌های جامع
تاریخ انتشار: ۱۸ اردیبهشت ۱۴۰۱ | کد خبر: ۳۴۹۵۴۷۱۵
در حال حاضر در شهر اصفهان، مجموعه‌های خطی متعددی در بعضی از کتابخانه‌های عمومی، دانشگاهی و مجموعه‌های خصوصی وجود دارد که تاکنون گزارش جامعی از مجموعه این نسخ ندیده‌ام، ولی به صورت موردی، هم فهرست این نسخه‌ها منتشر شده و هم در لابه‌لای مصاحبه‌ها و گزارش‌ها، اطلاعاتی درباره این نسخه‌ها و کتابخانه‌های مشتمل بر آنها آمده است.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
بخشی از تاریخ علم به میراث مکتوب برمی‌گردد و بخشی از میراث مکتوب نیز میراث مخطوط است. اینکه چه تعداد کتاب از ابتدای صفویه در اصفهان تولید شده و امروز چقدر از آنها در این شهر باقی مانده، فکر می‌کنم کمتر از پنج درصد است. البته این آمار زیاد قابل اتکا نیست، چون اصولاً در ارائه اطلاعات و آمار ضعیف عمل می‌کنیم.
از زمانی که اصفهان، پایتخت سلسله صفوی قرار گرفت، تعداد قابل توجهی مدرسه از سوی شاه عباس یا امرا و صاحب‌منصبان و گاهی نیز از سوی علمای عرب و ایرانی در این شهر بنا شد. تعداد زیادی طلبه نیز از دیگر شهرها مانند یک دانشگاه مرکزی به سمت اصفهان هجوم آوردند و چون مشغول فراگیری علم بودند، به کتاب نیاز داشتند، ولی متأسفانه کتاب چاپی در شهر پیدا نمی‌شد و سنت چاپ که آن زمان در غرب معمول بود، در ایران شناخته شده نبود. البته طبق نقل شاردن، بعد از بیرون راندن پرتغالی‌ها، چند جعبه کتاب از هرمز به کتابخانه سلطنتی انتقال یافت. بارها کتاب چاپی به شاه عباس تقدیم شد، ولی در هیچ منبعی ذکر نشده است که وی درباره این کتاب‌ها پرسشی مطرح کرده باشد. تا پایان دوره صفویه نیز کتاب‌های چاپی مسیحی از حلب به ایران می‌آمد که تعدادی از آنها هم‌اکنون نیز موجود است، ولی در مجموع، علم و دانش در اصفهان با کتاب خطی گره خورده بود و مجبور به تولید این کتاب‌ها بودند.
ما از چگونگی این نظام تولید بی‌خبریم و فقط می‌دانیم که عده‌ای شغل‌شان کتابت بوده، یک سری ابزارها برای کتابت به کار می‌رفته و نسخه‌ها در سطوح مختلفی تولید می‌شده است، از نسخه‌های دم‌دستی بسیار شلوغ گرفته تا نسخه‌های مُذهّب سلطنتی که در کارگاه‌های مهم تولید می‌شد. درباره آمار کاتب‌ها و تعداد نسخه‌هایی که در هر دهه تولید می‌شده است نیز اطلاعات دقیقی نداریم، ولی می‌دانیم اصفهان مهم‌ترین مرکز علمی شیعه بود که با دیگر شهرها و نیز سرزمین هند داد و ستد علمی داشت و این‌ها را می‌توان از روی همین نسخ خطی دریافت.
بیشتر نسخه‌های خطی ایرانی تولید اصفهان استهنر خطاطی، کتابت و تذهیب از هرات به تبریز، از آنجا به قزوین و سپس به اصفهان آورده شد. اگر در ایران حدود ۵۰۰ هزار نسخه خطی وجود داشته باشد، می‌توان گفت بیش از ۶۰ تا ۷۰ درصد آنها تولید اصفهان است. البته باید به این نکته توجه داشت که با آمار دقیق روبرو نیستیم. در ایران، بیش از هزار و ۲۰۰ فهرست نسخ خطی منتشر شده است و کشور ما شاید از نظر تعداد نسخ خطی، بعد از هند و ترکیه، در جایگاه سوم قرار داشته باشد. امرا و شاهزاده‌های ترک کتب را از شمال آفریقا، جزیرةالعرب و شامات خریداری و به کتابخانه‌های ترکیه منتقل می‌کردند. چند وقت پیش، حدود ۱۳۰ هزار نسخه از ترکیه به‌صورت غیر رسمی پخش شد و به دست ما رسید. در ایران چنین مجموعه‌ای نداریم و تنها مجموعه‌ای که به‌طور کامل می‌توان آن را مشاهده کرد، متعلق به کتابخانه مجلس است که ۲۳ هزار نسخه را در وب قرار دادیم و قابلیت استفاده دارد.
بر اساس نسخه‌های خطی می‌توان تاریخ فرهنگی اصفهان را به نگارش درآورد. مجتبی ایمانیه در سال ۱۳۵۵ با استفاده از فهرست‌هایی که تا آن زمان چاپ شده بود، نام مدارس قدیمی اصفهان را پیدا کرد. این یک کار بسیار کوچک است و ما هنوز به‌صورت حرفه‌ای این کار را انجام نمی‌دهیم. مثلاً، همین مدرسه صدر ۹۷۰ نسخه خطی دارد که یکی از بهترین مجموعه‌هاست و با استفاده از یادداشت‌های پشت نسخه‌ای همین کتب می‌توان تاریخ اصفهان را به رشته تحریر درآورد، چنانکه تاریخ‌نگاری مسیحیت با استفاده از یادداشت‌های کشیش‌ها در پشت اناجیل نوشته شد، مثل کتاب تاریخ جلفا، ترجمه میناسیان.
تجارت کتابت می‌تواند موضوع چندین مقاله باشد، ولی لازمه آن این است که از نوشته‌های پشت نسخ خطی، اطلاعات کسب کنیم. متأسفانه فهرست‌نویس‌های ما بعضاً بسیار مختصر نوشته‌اند. با اطمینان کامل می‌گویم، تمام نسخه‌هایی که فهرست‌نویسی شده‌اند، باید بازبینی شود. بسیاری از اطلاعات از دست رفته است و کمتر نسخه‌ای می‌توان یافت که هنگام مقایسه با فهرست‌ها، اطلاعات اضافه‌ای به دست ندهد. امروز برای تاریخ‌نویسی، به نامه‌های خصوصی، یادداشت‌های شخصی و خاطرات شفاهی رجوع می‌کنند و اکنون تاریخ‌نویسی همین‌گونه است. البته گاهی اتفاق‌های خوب می‌افتد. مثلاً راجع به تخت فولاد بسیار خوب کار شده و باید از مجموعه این تلاش‌ها قدردانی کرد، ولی این‌ها ابتدای کار است و اقدامات عمیق‌تری می‌توان انجام داد.
نسخه‌هایی که در نیمه دوم حکومت صفوی در اصفهان نوشته می‌شد، دینی بود، حداکثر ادبی و گاهی نیز فلسفی. برای اینکه سطح فرهنگ را در این شهر بسنجیم، باید تعداد این نسخه‌ها را به دست آوریم. در آن دوره، جریان اخباری‌گری وارد اصفهان شده بود و اقبال زیادی به کتاب‌های حدیث وجود داشت. نهادهای آموزشی اکثراً دینی بودند و هیچ نهاد آموزشی مستقلی برای طب تا دوران قاجار وجود نداشت. بنابراین، نسخه‌های طب اندک و همچنین از نظر سطح دانش بسیار نازل است. کتاب‌های ادبی نیز قوی نبود و به همین دلیل است که طلبه‌های کنونی نیز از نظر ادبی قوی نیستند.
بخش زیادی از اسناد دوره صفوی از بین رفته استحکام صفوی، اشخاصی هنرمند بودند. شاه طهماسب خطاط بود، ولی این هنرها بیشتر به حکومت محدود می‌شد و به یک امر عمومی تبدیل نشده بود. شاهزاده‌های صفوی نیز تعداد محدودی را شامل می‌شدند و در امور هنری، بیشتر امرا فعال بودند. دولت صفوی و عثمانی از شاهزادگی بدشان می‌آمد و شاهزاده‌ها را می‌کشتند یا کور می‌کردند. در نظام‌های سلطنتی، فرهنگ از طریق شاهزاده‌ها توسعه پیدا می‌کند، هم در اروپا به این شکل است و هم در کشورهایی مثل عربستان، کویت و امارات. مؤسسات فرهنگی نیز به خاندان سلطنتی تعلق دارد، چون پول بی‌حساب دارند. در دوره صفوی، با غلامان مواجهیم، غلام‌های گرجی یا ارمنی که به آنها آغا گفته می‌شد، پول بی‌حساب داشتند و بخشی از آن را برای ساختن مدرسه و کتابخانه و وقف کتاب صرف می‌کردند.
در خاندان سلطنتی فقط با شاهان روبرو بودیم. به نام طهماسب کتاب‌های زیادی نوشته شد، همچنین به نام شاه سلیمان در اواخر صفویه. برای شاه سلطان حسین هم نوشته شد، ولی اکثراً کتاب دعا، اوقات صلاة و... می‌نوشتند. شاه عباس نیز کتاب‌دوست بود و برای بارگاه حضرت عبدالعظیم، بقعه شیخ صفی و آستان قدس کتاب می‌فرستاد. همچنین کتابخانه سلطنتی ایجاد کرد که بعداً در حمله افغان‌ها از بین رفت و هیچ کس خبر موثقی از سرنوشت کتاب‌های آن ندارد. تنها گزارشی که از این کتابخانه در دست است، به شاردن و پدر رافائل دومان مربوط می‌شود. متأسفانه از اسناد دوره صفوی چیز زیادی باقی نماده است، ولی از دوره عثمانی، تمام اسناد باقی مانده و تا سال‌ها می‌توان راجع به این اسناد کار کرد.
نمی‌دانیم کتابخانه سلطنتی صفوی به چه سرنوشتی دچار شد، ولی کتاب‌های مدرسه چهارباغ که بیش از چند هزار جلد بود، به خانه‌ها منتقل شده است. شاه سلطان حسین در سال ۱۱۲۰ مدرسه چهارباغ را تأسیس کرد. از همان سال دستور داده شد که کتاب استنساخ شود تا کتابخانه مدرسه غنا پیدا کند. شاه سلطان حسین واقعاً برای این کتب هزینه کرد و در اصفهان به جز وی، ظل‌السلطان نیز این کار را انجام داد. آغایان در دوره شاه سلیمان و شاه سلطان حسین فعالیت زیادی داشتند و چون اهل کتاب بودند، کتاب‌هایشان تا امروز باقی مانده است.
کتابخانه‌های خصوصی نیز در اصفهان بسیار زیاد بود. فاضل هندی یکی از بهترین کتابخانه‌های خصوصی را داشت. ملا ذوالفقار نیز تأمین‌کننده کتاب برای علامه مجلسی بود و علامه بارها از او نام برده است. از بهترین کتابخانه‌ها می‌توان به کتابخانه میرزا عبدالله افندی، صاحب ریاض العلما اشاره کرد که دریایی از کتاب در اختیار وی بود، ولی متأسفانه نیمی از کتاب ریاض العلمای او از بین رفته است و کتابخانه‌های خصوصی نیز در فتنه افغان‌ها از بین رفت.
وقف‌نامه‌های کتاب صفویدر سال ۹۷، به اتفاق یکی از دوستان کتابی به نام «وقف‌نامه‌های کتاب صفوی» منتشر کردیم که در این کتاب، انواع وقف‌نامه‌ها دسته‌بندی شده است. شاه سلطان حسین قبل از تأسیس مدرسه چهارباغ، کتاب‌های زیادی وقف کرد، همچنین حمام نقش جهان را وقف استنساخ کتاب کرده بود. یعنی از درآمد این حمام به کاتب‌ها داده می‌شد تا کتاب بنویسند. شاید حدود ۷۰ نسخه از این کتاب‌ها باقی مانده باشد. البته اصل حمام به اوقاف سلیمانیه مربوط می‌شد، یعنی از دوره شاه سلیمان وقف شده بود.
در سال ۱۳۹۰، حدود هزار کتاب خطی از خانه مرحوم سیدالعراقین به‌دست آمد. تنها کسی که این نسخه‌ها را با دقت بررسی کرده بود، آقای روضاتی بود. وی تمام این کتب را فهرست کرد که تا اواخر عمرش، دو جلد از آنها منتشر شد، ولی جلد سومش باقی ماند. البته این فهرست منحصر به کتب مرحوم سیدالعراقین نیست و آقای روضاتی کتبی را که در خانه‌های دیگر نیز دیده بود، در این فهرست وارد کرد و شاید کتاب‌های خودش نیز در این فهرست آمده باشد. سیدالعراقین از سادات خاتون‌آبادی بود و این کتب از این طریق در اختیار وی قرار گرفت. احتمالاً این کتب در حمله افغان‌ها مخفی شد تا آسیب نبیند. زمانی که خانه سیدالعراقین مخروبه می‌شود، کتاب‌های موجود در منزل وی از ترس دزدی و نابودی، به کتابخانه ملی اهدا شد. البته این کار از نظر من اشتباه بود، چون این کتب وقف بودند و دست‌کم نیاز به اجازه داشت، همچنین بخشی از میراث اصفهان به حساب می‌آمد.
خاندان روضاتی، خانواده‌ای نسخه‌نگه‌دار و سندنگه‌دار بودند و آقای روضاتی نامه‌های زیادی پیش خود نگه داشته بود، از جمله نامه تسلیت مظفرالدین شاه به‌مناسبت فوت صاحب روضات. من ۴۰۰ مورد از این نامه‌ها را انتخاب و در کتابی به نام «اسنادی از خاندان روضاتیان» منتشر کردم. خود ایشان کتابی به نام «مجالس المؤمنین» منتشر کرد که اطلاعیه‌های مربوط به فوت افراد که از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۷۴ در خانه ایشان انداخته شده بود، در آن منتشر شده است. از خاندان روضاتی‌ها حدود هزار و ۷۰۰ نسخه خطی باقی مانده که نمی‌دانیم چه سرنوشتی پیدا کرده‌اند. این‌ها میراث اصفهان است و البته صاحبشان، مالک آنهاست و هر دوی این وجوه باید رعایت شود.
ظل‌السطان نیز دارالترجمه‌ای ایجاد کرد که رقیب دارالترجمه پدرش بود و مترجمانی از عثمانی و دیگر مناطق در آن فعالیت می‌کردند. این افراد صدها کتاب ترجمه کردند که بسیاری از آنها هنوز چاپ نشده است و تعداد زیادی از سفرنامه‌های فرنگیان از آسیای میانه و همچنین بسیاری از کتب مربوط به تاریخ آفریقا در این مجموعه وجود دارد. در واقع باید گفت، قاجارها برای فرهنگ این سرزمین بسیار زحمت کشیدند، همین‌طور ظل‌السلطان در اصفهان، هر چند انتقادها و ایراداتی به آنها وارد باشد. بیشتر نسخه‌های خطی که در اختیار داریم، مربوط به دو دوره است؛ دوره اول از ۱۱۰۰ تا ۱۱۴۰ و دوره دوم، از ۱۲۳۰ تا اواخر قاجار که بعد از جنگ‌ها، آرامش به وجود آمد و تجارت کم‌کم رونق گرفت. بنابراین، این دو دوره بسیار حائز اهمیت است.
این شرح حال را بیان کردم تا بدانید نسخه‌های خطی اصفهان چگونه به‌دلیل افت وضعیت فرهنگی و مالی شهر، از دست رفته است. البته این وضعیت ادامه دارد و این اتفاق برای بسیاری از شهرها رخ داده است. وقتی شهری افت می‌کند، کتابخانه‌های آن منتقل می‌شود. امروز نیز اگر در نقل و انتقال میراث یک شهر کوتاهی شود، همین اتفاق رخ می‌دهد.
* متن سخنرانی در نشست «کتب خطی از دوران صفوی تا امروز» از سلسله نشست‌های «شیوه ما مردمان» در موزه عصارخانه شاهی اصفهان که ۱۵ اردیبهشت‌ماه برگزار شد.
کد خبر 1629175منبع: خبرآنلاین
کلیدواژه: رسول جعفریان استان اصفهان پژوهش شاه سلطان حسین نسخه های خطی کتابخانه ها نسخه ها کتاب ها شاهزاده ها باقی مانده دوره صفوی مجموعه ای منتشر شد نسخ خطی نامه ها خانه ها
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.khabaronline.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «خبرآنلاین» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۴۹۵۴۷۱۵ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
روایتی از نامهربانی مردم با یار مهربان + فیلم
"کتاب" یار مهربانی است که با بی‌مهری مردم روبه رو‌ست و همین سبب سرانه پایین مطالعه در کشور شده است. - اخبار استانها -
به‌گزارش خبرگزاری تسنیم از اراک، با همه‌گیر شدن فضای مجازی رفته رفته انس مردم با کتاب و مطالعه کم و دور شد، به طوری که هستند کسانی که در روز و هفته حتی صفحه‌ای از کتاب را مطالعه نکرده و با این یار مهربان نامانوس هستند.
ایام نوروز فرصت مناسبی است تا مردم به ویژه جوانان و نوجوانان با مراجعه به کتاب ساعاتی را به مطالعه بپردازند هرچند طبق آمار سرانه مطالعه در کشور وضعیت چندان خوبی ندارد، این درحالیست که اوضاع حوزه کتابخانه‌ها و مراجعه مردم به کتابخانه‌های عمومی استان نیز وضعیت متفاوتی از اوضاع نامطلوب مطالعه در کشور ندارد.
یکی از آقایان اراکی در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم درباره مطالعه خود اظهار داشت: بهترین یار، دوست و مونس کتاب است و 100 درصد مطالعه دارم، به لحاظ اینکه مدرس دانشگاه هستم می‌طلبد روزمره مطالعه کتاب‌های تخصصی را داشته باشیم.
وی ادامه داد: ما هفته‌ای را به نام کتاب و کتابخوانی داریم بنابراین سرانه کتاب و محصول فرهنگی باید در سبد خانوده‌ها قرار داشته باشد، هرچند رسانه چاپی، روزنامه، رساله‌ها معقوله‌هایی هستند که در سبد روزانه اساتید و دانشجوها قرار دارد، بنده روزانه 5 ساعت را مطالعه دارم.
این همشهری اراکی در ادامه عنوان کرد: قبلا از فضای کتابخانه عمومی به ویژه از قسمت مخزن استفاده می‌کردم اما الان از آنجایی که رشته بنده علوم ارتباطات است و کتاب‌های تخصصی این حوزه در کتابخانه‌های عمومی اراک وجود ندارد از این فضا استفاده نمی‌کنم.
یکی از بانوان اراکی در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم در اراک درباره وضعیت مطالعه خود اظهار داشت: مطالعه به طور سواد و آگاهی افراد را بالا می‌برد به همین منظور هفته‌ای دو الی سه کتاب مطالعه دارم و از کتاب‌های مختلف از جمله مذهبی و رمان و غیره برای مطالعه بیشتر استفاده می‌کنم.
وی ادامه داد: گاهی اوقات با فرزندان خود، فضای کتابخانه عمومی را برای مطالعه انتخاب می‌کنیم چراکه فضای مناسب کتابخانه آرامش خاصی دارد و بچه‌ها بیشتر به کتابخوانی و مطالعه علاقه پیدا خواهند کرد.
یکی دیگر از آقایان اراکی در مصاحبه با خبرنگار تسنیم اظهار داشت: حدودا در هفته دو ساعت مطالعه دارد و از کتاب‌های مذهبی و کتب درسی و کتب مربوط به رشته کاری برای مطالعه استفاده می‌کند و ممکن است به دلیل مشغله کاری امکان مطالعه روزانه و مستمر وجود نداشته باشد.
وی افزود: فضای کتابخانه عمومی برای مطالعه بسیار مناسب است و افراد می‌توانند برای تمرکز بیشتر از این فضا برای مطالعه استفاده کنند، قبلا بنده از فضای کتابخانه عمومی برای مطالعه استفاده می‌کردم اما به دلیل مشغله کاری امکان استفاده از این فضتا وجود ندارد و در هر زمان و مکانی فرصت داشته باشم مطالعه می‌کنم.
از دیگر بانوان اراکی در این باره اظهار داشت: هفته‌ای یک داستان کوتاه می‌خوانم و این داستان کوتاه را برای دوستان و آشنایان خود رد فضای مجازی ارسال می‌کنم. برای ضبط داستان کوتاه حداقل 20 دقیقه زمان نیاز است و حتی برای اینکه بدون تپق باشد معمولا یک ساعت طول می‌کشد.
وی بیان کرد: قبلا گاهی از کتابخانه عمومی نزدیک منزل برای مطالعه استفاده می‌کردم اما الان آرامش فضای منزل را برای مطالعه ترجیح می‌دهم و اینکه ممکن است شرایط فراهم نباشد تا از کتابخانه عمومی استفاده کنم اما در منزل هر زمانی که فرصت داشته باشم مطالعه می‌کنم.
فعالیت 86 کتابخانه شهری و روستایی در کل استان مرکزی
علی گودرزی، مدیرکل کتابخانه‌های استان مرکزی در گفت‌وگو با خبرنگار تسنیم اظهار داشت: در حال حاضر کتابخانه‌های عمومی استان مرکزی با بیش از 70 خدمت فرهنگی، هنری، اجتماعی و اقتصادی در حال خدمت به مردم سرزمین آفتاب هستند، 86 کتابخانه شهری و روستایی در کل استان و یک کتابخانه سیار در پنج روستا مشغول خدمت رسانی هستند.
وی افزود: کتابخانه مرکزی شهر اراک به عنوان بزرگترین کتابخانه مرکزی جهان اسلام و کتابخانه عمومی خاورمیانه و غرب آسیا بزرگترین کتابخانه عمومی کشور در آینده‌ای نزدیک اتفاق نوین و جدیدی را در سطح فرهنگی، هنری و اجتماعی ایجاد خواهد کرد.
مدیرکل کتابخانه‌های استان مرکزی تصریح کرد: فضای این کتابخانه با ریزفضای بسیار متعدد و خدمات بسیار متنوع و گونانگونی که قرار است ارائه دهد می‌تواند در ارتقای سطح فرهنگی و اجتماعی خطه مفاخر و مشاهیر نقش مهمی را ایفا کند و تاثیرگذار باشد، امیدواریم با افتتاح این کتابخانه اتفاق نو و فصل جدید از فعالیت‌ها در استان مرکزی و شهر اراک آغاز شود.
عضویت بیش از 10 میلیون نفر در کتابخانه های عمومی کشور
مهدی رمضانی، دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور در گفت‌وگو باخبرنگار تسنیم اظهار داشت: در سراسر کشور حدود 3 هزار و 800 کتابخانه وجود دارد که حدود یک هزار کتابخانه خصوصی و مشارکتی است و بیش از 2 هزار و 700 کتابخانه نهادی است که مستقیما زیر نظر نهاد کتابخانه‌ها اداره می‌شود.
دبیرکل نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور افزود: گسترده‌ترین شبکه فرهنگی در کشور را برای خدمات عمومی نیز کتابخانه‌های عمومی ارائه می‌کنند، اعضای قطعی عضو کتابخانه‌ها بیش از 10 میلیون نفر است که بیش از 2.5 میلیون نفر از افراد فعالیت و تراکنش عضویت امانت دارند، این تعداد غیر از اعضایی است که خدمات دیگری از کتابخانه دریافت می‌کنند.
.
گزارش از فاطمه ساریخانی
انتهای پیام/711/
تداوم بارندگی‌ها در کشور / دمای هوا در بعضی مناطق کاهش می‌یابد