به نقل از «ایرنا»

این قافله عمر عجب می‌گذرد

تاریخ انتشار: ۲۹ اردیبهشت ۱۳۹۸ | کد خبر: ۲۳۸۱۱۶۴۳

تهران- ایرنا- غیاث‌ الدین ابوالفتح عُمَر بن ابراهیم خَیّام نیشابوری در427 در نیشابور دیده به جهان گشود وی که خیامی النّیسابوری هم نامیده شده‌ است. فیلسوف، ریاضی ‌دان، ستاره ‌شناس و رباعی ‌سرای ایرانی در دورة سلجوقی است.‏

‏گرچه پایگاه علمی خیام برتر از جایگاه ادبی اوست و لقبش «حجّةالحق» بوده‌است ولی آوازة وی بیشتر با انگیزه نگارش رباعیاتش است که شهرت جهانی دارد.

بیشتر بخوانید: اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!

افزون بر آن‌که رباعیات خیام را به بیشترِ زبان ‌های زنده برگردان نموده‌اند، ادوارد فیتزجرالد رباعیات او را به زبان انگلیسی برگردانده است که مایة شهرت بیشتر وی در مغرب زمین شده‌است.‏

یکی از برجسته‌ترین کارهای وی را می‌توان سر و سامان دادن و سرپرستی محاسبات گاه‌شماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام‌ الملک، که در دورة پادشاهی ملک ‌شاه سلجوقی (426ـ490 هجری قمری) بود، دانست؛ محاسبات منسوب به خیام در این زمینه، هنوز معتبر است و دقتی به مراتب بالاتر از تقویم میلادی دارد. وی در ریاضیات، نجوم، علوم ادبی، دینی و تاریخی استاد بود. نقش خیام در حل معادلات درجه‌سوم و مطالعاتش دربارة اصل پنجم اقلیدس نام او را به عنوان ریاضیدانی برجسته در تاریخ علم ثبت کرده‌است نوپیدا کردن نظریه‌ای دربارة نسبت‌های هم‌ارز با نظریة اقلیدس نیز از مهم‌ترین کارهای اوست.

** زندگی خیام ‏
عمر خیام در سدة پنجم هجری قمری در نیشابور زاده شد. فقه را در میان‌ سالی در محضر امام موفق نیشابوری آموخت؛ حدیث، تفسیر، فلسفه، حکمت و ستاره‌ شناسی را فرا گرفت. برخی نوشته ‌اند که او فلسفه را مستقیماً از زبان یونانی فرا گرفته بود.

در نزدیک سال 449 (هجری قمری) زیر پوشش و سرپرستی ابوطاهر، قاضی‌القضات سمرقند، کتابی دربارة معادله ‌های درجة سوم به زبان عربی نوشت تحت نام رساله فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله و از آن‌ جا که با خواجه نظام‌ الملک طوسی رابطه‌ای نیکو داشت، این کتاب را پس از نگارش به خواجه تقدیم کرد.

پس از این دوران خیام به دعوت پادشاه جلال ‌الدین ملک ‌شاه سلجوقی و وزیرش نظام الملک به اصفهان می‌رود تا سرپرستی رصدخانة اصفهان را به‌ عهده گیرد. او هجده سال در آن‌جا مقیم می‌شود. به مدیریت او زیج ملکشاهی آماده می‌شود و در سال 458 طرح سر و سامان دادن گاهشمار را تنظیم می‌کند. خیام گاهشمار جلالی یا تقویم جلالی را دسته‌بندی کرد که به نام جلال ‌الدین ملک‌شاه شهره است، ولی پس از مرگ ملک‌شاه این گاهشماری کاربستی نیافت. در این دوران خیام به عنوان ستاره‌شناس در دربار خدمت می‌کرد هرچند به ستاره ‌شناسی باوری نداشت.

در سال 456 خیام مهم‌ترین و تأثیرگذارترین اثر ریاضی خود را با نام رساله فی شرح ما اشکل من مصادرات اقلیدس را می‌نویسد و در آن خطوط موازی و نظریة نسبت‌ها را شرح می‌دهد. همچنین گفته می‌شود که خیام هنگامی که سلطان سنجر، پسر ملک ‌شاه در کودکی به آبله گرفتار بوده وی را درمان کرده است. پس از درگذشت ملک‌شاه و کشته شدن نظام‌الملک، خیام مورد بی‌مهری قرار گرفت و کمک مالی به رصدخانه (زیج) قطع شد بعد از سال 479 خیام اصفهان را به قصد اقامت در مروکه به عنوان پایتخت جدید سلجوقیان انتخاب شده بود، ترک کرد. احتمالاً رساله ‌های میزان الحکم و قسطاس المستقیم را در آن‌ جا نوشت. رسالة مشکلات الحساب (مسائلی در حساب) نیز احتمالاً در همین سال‌ها نوشته شده‌است. غلامحسین مراقبی گفته‌است که خیام در زندگی زن نگرفت و همسر برنگزید.

** شرایط دوران خیام
در زمان خیام فرقه‌ های گوناگون سنی و شیعه، اشعری و معتزلی سرگرم بحث‌ ها و مجادلات اصولی و کلامی بودند. فیلسوفان پیوسته توسط قشرهای مختلف به کفر متهم می‌شدند. تعصب، بر فضای جامعه چنگ انداخته بود و کسی جرئت ابراز دیدگاه خود را نداشت حتی امام محمد غزالی نیز از اتهام کفر در امان نماند.

اگر به سیاست ‌نامة خواجه نظام‌الملک بنگریم، این اوضاع کاملاً بر ما روشن خواهد بود. در آن‌ جا، خواجه نظام‌الملک همة باورمندان به مذهبی خلاف مذهب خود را به شدت می‌کوبد و همه را منحرف از راه حق و ملعون می‌داند. در زمینه ‌های سیاسی نیز رخدادهای مهمی در دوره خیام رخ داد:
ستاره‌ شناسی یکی از برجسته ‌ترین کارهای خیام را می‌توان سروسامان دادن گاهشماری ایران در زمان وزارت خواجه نظام ‌الملک، که در دورة پادشاهی ملک‌شاه سلجوقی (426ـ590 هجری قمری) بود، دانست. وی بدین منظور مدار گردش کرة زمین به دور خورشید را تا 16 رقم اعشار محاسبه نمود. سروسامان دادن در 25 فروردین 458 هجری خورشیدی (3 رمضان 471 هجری قمری) انجام شد خیام زندگی ‌اش را به عنوان ریاضیدان و فیلسوفی شهیر سپری کرد، در حالی ‌که معاصرانش از رباعیاتی که امروز مایه شهرت و افتخار او هستند بی‌خبر بودند.

معاصران خیام نظیر نظامی عروضی یا ابوالحسن بیهقی از شاعری خیام یادی نکرده‌اند. قدیمی‌ترین کتابی که در آن از خیام شاعر یادی شده‌است، کتاب خریدة القصر از عمادالدین اصفهانی است. این کتاب به زبان عربی و در سال 572 یعنی نزدیک به 50 سال پس از مرگ خیام نوشته شده است. صادق هدایت در این باره می‌گوید:
گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطه تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها بین یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ‌ها و کتب اشخاص باذوق بطور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده و پس از مرگش منتشر شده است.‏
ایـن قافلـه عمر عجـب مـی گـذرد
دریاب دمی که با طـرب مـی گـذرد
ساقی غم فردای حریفان چه خوری
پیـش آر پیاله را که شـب می گـذرد
‏***
آن قصر که جمشید در او جام گرفت
آهو بـچــه کرد و شـیر آرام گرفـت
بـهرام کـه گور می‌گرفتی همه عمـر
دیدی کـه چگونه گور بهرام گرفـت
***
از آمدنـم نبـود گـردون را سـود
وز رفتن من جاه و جلالش نفزود
وز هیچ‌کسی نیز دو گوشم نشنود
کاین آمدن و رفتنم از بهر چه بود!‏

** اظهار نظرها دربارة شخصیت خیام
برخی فارسی شناسان بر این باورند که رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است. «عبدالرضا مدرس ‌زاده» قائم مقام انجمن بین ‌المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی اعتقاد دارد خیام در اشعارش بی‌اعتباری دنیا و ناپایداری هستی موقت انسان را در زندگی‌اش به تصویر می‌کشاند. زبان تند و تیز خیام در رباعیات، تازیانه‌ای بر زاهدان دروغین و ریاکار است.

بعضی او را به عنوان یک شاعر حکیم عارف‌منش و بعضی دیگر او را به عنوان یک شاعر بی‌اعتقاد به همه چیز و مادی‌اندیش محض معرفی کرده‌اند. کسانی نیز با الفاظ طفره‌آمیز ـ بیشتر در دورة معاصر ـ درصدد برآمدند که بگویند اصلاً این رباعی‌ها از خیام نیست، و از شخص دیگری به همین نام است.

جلال آل احمد دربارة خیام می‌گوید: خیام در شعرش مدام به این می‌خوانَد که تو هیچی و پوچی؛ و آن‌وقت طرف دیگرِ سکة این احساس پوچی، این آرزوی محال نشسته که «گر بر فلکم دست بُدی چون یزدان برداشتمی من این فلک را زمیان...» و الخ؛ و حاصل شعرش شک و اعتراض و درماندگی؛ اما همه در مقابل عالم بالا و در مقابل عالم غیب؛ و انگار نه ‌انگار که دنیای پایینی هم هست و قابل عنایت؛ و غم شعر او ناشی از همین درماندگی؛ و همین خود راز ابدیت رباعیات است.‏

**‏ ویژگی‌ های ادبی
رباعی، نوع خاصی از شعر است که ایرانیان اختراع کرده‌اند و عبارت از دو بیت است، یعنی چهار مصراع؛ که مصراع اول و دوم و چهارمش بر یک قافیه است و در مصراع سوم، شاعر مختار است که همان قافیه را بیاورد یا نیاورد و بر وزن لا حول ولا قوه الا بالله می‌باشد. رباعی مشکل ‌ترین نوع شعر است، زیرا کوتاهی کلام فرصت سخن گزاف را به شاعر نمی‌ دهد و برای مطلوب شدن شعر شاعر باید طبعی توانا داشته باشد تا بتواند تمام مطلب را در یک مصراع که آن مصراع آخر است ادا کند و سه مصراع دیگر برای مستعد کردن کلام به جهت ادای معنی آن است. باری معلوم می‌شود خیام گذشته از مقامات علم و حکمت، ذوق سرشار و طبع شعری غرا نیز داشته ‌است.

خیام نه در قالب شعری، نه در کلمات و اصطلاحات شعری و نه در تفکر شعری‌اش از هیچ شاعری پیروی نمی‌کند چراکه خود در این زمینه صاحب سبک است و تنها از صنعت ایجاز بهره می‌برد. او به سادگی از معنای کلمات برای فهماندن مقصودش بهره می‌گیرد و با چنان مهارتی این کار را انجام می‌دهد که در نظر همگان کاری ساده می‌نماید. گیرندگی تفکرات خیام تنها مخصوص خود اوست و در زبان هیچ شاعر فارسی‌زبان دیگری مشاهده نمی‌شود، زبانی بی‌ تکلف دارد و تشبیهات و استعاراتش با ظرافتی خاص و با شکلی ساده و روان چینش شده‌اند.

مفاهیمی که خیام در رباعیات خود ارائه می‌دهد مفاهیم فلسفی است اما در فلسفه این مفاهیم به صورت کلی و مبهم و خبری مطرح می‌گردد، حال آن که خیام همان مسائل را به صورت جزیی ارائه می‌دهد، لذا مسائل عینیت پیدا می‌کند و ملموس می‌گردد. با دقت و روشی مصور و قابل روِ‌یت درک می‌شود و در مخاطب تأثیر می‌گذارد. مهم‌تر این که در نهایت خواننده به همان کل هم می‌رسد.

** استفاده از لغات فارسی
ویژگی جالبی که در شعر خیام نمایان است این است که وی با دقت نظر خاصی از لغات عربی در شعرش استفاده کرده، یعنی یا کاملاً فارسی‌گو بوده یا مانند فردوسی تا آنجا که توانسته کلمات متداول عربی در فارسی را هم استفاده نکرده و با بهره‌گیری از تنها یک یا چند لغت عربی در شعرش مفهوم خاصی را القا کرده‌است. این ویژگی کاملاً در مفهوم شعری خیام نمایان ‌است. این کار خیام از آن‌رو قابل توجه‌است که در گذشته، زبان عربی را حتی می‌توان به نوعی زبان رسمی ایران دانست چرا که تمام کتب علمی و مذهبی، به زبان عربی نوشته می‌شده و همان‌ طور که دیده می‌شود حتی قرن‌ها بعد از خیام نیز اشعار شاعران ایرانی مملو از لغات عربی ‌است و این خود ممیزی است که خیام و فردوسی را از دیگر شاعران ایرانی تمییز می‌دهد.

** تصحیح رباعیات خیام
شهرت خیام به عنوان شاعر مرهون ادوارد فیتزجرالد انگلیسی‌است که با ترجمة شاعرانة رباعیات وی به انگلیسی، خیام را به جهانیان شناساند. با این حال در مجموعة خود اشعاری از خیام آورده‌ است که به قول هدایت نسبت آنها به خیام جایز نیست.

تا پیش از تصحیحات علمی مجموعه ‌هایی که با نام رباعیات خیام وجود داشت؛ مجموعه‌هایی مغشوش از آرای متناقض و افکار متضاد بود به طوری که به قول صادق هدایت اگر یک نفر صد سال عمر کرده باشد و روزی دو مرتبه کیش و مسلک و عقیدة خود را عوض کرده باشد قادر به گفتن چنین افکاری نخواهد بود.

بی‌ مبالاتی نسخه ‌نویسان و اشتباه کاتبان همیشه در بررسی نسخه ‌های خطی دیده می‌شود. اما در مورد خیام گاه اشعارش را به‌ عمد تغییر داده‌اند تا آن را به مسلک تصوف نزدیک کنند. هدایت حتی می‌گوید یک علت مغشوش بودن رباعیات خیام این است که هر کس می‌خوارگی کرده ‌است و رباعی‌ای گفته ‌است از ترس تکفیر آن را به خیام نسبت داده ‌است. مشکل دیگری که وجود دارد این است که بسیاری به پیروی و تقلید از خیام رباعی سروده‌اند و رباعی ایشان بعدها در شمار رباعیات خیام آمده ‌است.

نخستین تصحیح معتبر رباعیات خیام به دست صادق هدایت انجام گرفت. وی از نوجوانی دلبستة خیام بود تدوینی از رباعیات خیام صورت داده بود. بعدها در 1274 ـ 1313 هجری آن را مفصل‌ تر و علمی‌تر و با مقدمه‌ای طولانی با نام ترانه ‌های خیام به چاپ رسانید.

تصحیح معتبر بعدی به دست محمد علی فروغی در 1281 ـ 1320 هجری ـ به انجام رسید. لازم به ذکر است که اروپاییان نظیر ژوکوفسکی، روزن و کریستن‌سن دست به تصحیح رباعیات زده بودند اما منتقدان بعدی شیوة تصحیح و حاصل کار ایشان را چندان معتبر ندانسته‌اند.

** آثار خیام ‏
خیام میزان الحکمت را درباره فیزیک و لوازم الامکنت را در دانش هواشناسی نوشت. نوروزنامه دیگر اثر ادبی اوست، در پدیداری نوروز و آیین پادشاهان ایرانی و اسب و زر و قلم و شرا که در حدود 495 هجری قمری نگاشته شده‌ است. کتاب جبر و مقابله خیام با تلاش دانش پژوهان اروپایی در سال 1742 در یکی از کتابخانه‌های لیدن یافته شد. این کتاب در 1815 توسط تنی چند از دانشمندان فرانسوی ترجمه و منتشر شد.
ـ رسالة فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله به زبان عربی، دربارة معادلات درجة سوم.
ـ رسالة فی شرح مااشکل من مصادرات کتاب اقلیدس در مورد خطوط موازی و نظریة نسبت‌ها.
ـ رساله میزان‌الحکمه. «راه‌حل جبری مسالة تعیین مقادیر طلا و نقره را در آمیزه‌(آلیاژ) معینی به وسیلة وزنهای مخصوص بدست می‌دهد.»
قسطاس المستقیم
‏ـ رسالة مسائل الحساب، این اثر باقی نمانده‌است.
ـ القول علی اجناس التی بالاربعاء، اثری دربارة موسیقی.
ـ رساله کون و تکلیف به عربی درباره حکمت خالق در خلق عالم و حکمت تکلیف که خیام آن را در پاسخ پرسش امام ابونصر محمدبن ابراهیم نسوی در سال 473 ـ 473 هجری ـ نوشته شده است. از دیگر آثار خیام می‌توان به رساله روضة‌القلوب در کلیات وجود، رساله ضیاء العلی، رساله‌ در صورت و تضاد، ترجمه خطبه ابن سینا، رساله‌ در صحت طرق هندسی برای استخراج جذر و کعب، رساله مشکلات ایجاب، رساله‌ای در طبیعیات، رساله‌ای در بیان زیگ ملکشاهی، رساله نظام الملک در بیان حکومت، رساله لوازم‌الاکمنه، اشعار عربی خیام که در حدود 19 رباعی آن بدست آمده‌ است. نوروزنامه، از این کتاب دو نسخه خطی باقی مانده‌است. یکی نسخة لندن و دیگری نسخه برلن.

رباعیات خیام به زبان فارسی که در حدود 200 چارینه (رباعی) یا بیشتر از حکیم عمر خیام است و زائد بر آن مربوط به خیام نبوده بلکه به خیام نسبت داده شده، عیون الحکمه، رساله معراجیه، رساله در علم کلیات، رساله در تحقیق معنی وجود.

** مرگ خیام
مرگ خیام را میان سال ‌های 517ـ520 هجری قمری می‌دانند که در نیشابور رخ داد. گروهی از تذکره ‌نویسان نیز مرگ او را سال 516 نوشته‌اند، ولی پس از بررسی‌های لازم مشخص گردیده که تاریخ مرگ وی سال 517 هجری قمری بوده‌است. آرامگاه وی هم ‌اکنون در شهر نیشابور، در باغی که آرامگاه امامزاده محروق در آن واقع است قرار گرفته‌است.‏

** تندیس خیام در بخارست، پایتخت رومانی
در جهان خیام به عنوان یک شاعر، ریاضیدان و اخترشناس شناخته شده‌است. هرچند که اوج شناخت جهان از خیام را می‌توان پس از ترجمه شعرهای وی به وسیله ادوارد فیتزجرالد دانست. این در حالی است که بسیاری از پژوهشگران شماری از شعرهای ترجمه ‌شده به وسیله فیتزجرالد را سروده خیام نمی‌دانند و این خود سبب تفاوت‌هایی در شناخت خیام در نگاه ایرانی‌ ها و غربی ‌ها شده‌است. تأثیرات خیام بر ادبیات غرب از مارک توین تا تی. اس. الیوت او را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کرده‌است.

بعد از فیتزجرالد، فرانسویان با ترجمه رباعیات او به معرفی خیام در جهان غرب کمک کردند. در سال 1875 میلادی گارسن دوتاسی خاورشناس معروف فرانسوی تعداد 10 رباعی از خیام را به فرانسه برده بود این در حالی بود که حدود ده سال قبل یعنی در سال 1867 نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در رشت اولین ترجمه رباعیات را به فرانسه ارائه کرده بود. او برخلاف عقیده فیتزجرالد که بر وجهه شاعری خیام تأکید داشت، خیام را یک صوفی قلمداد می‌کرد همین بی‌خبری از فکر خیام موجب شد که تئوفیل گوتیه او را شاعری رند حساب کند. نظر گوتیه نسبت به خیام و شرح و تفصیل اشعارش موجب شد که فرانسویان نسبت به این شاعر ایرانی علاقة زیادی نشان دهند.
ارنست رنان با تأیید نظر فیتزجرالد، خیام را شاعری توانا در حفظ هویت آریایی می‌دانست. وی هوش و قدرت خیام را در بیان الفاظ بعضاً کفرآمیز در قالب اشعار عرفانی به تقیه نسبت داده‌ است. آندره ژید هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود بازتاب بعضی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب مائده‌های زمینی او مشاهده کرد. ولادیمیر پوتین، مارتین لوتر کینگ و آبراهام لینکن همیشه قبل از خواب رباعیات خیام می‌خواندند.

** چهار طاقی دانشمندان ایرانی
دولت جمهوری اسلامی ایران در ژوئن 2009 به عنوان نشانی از پیشرفت علمی صلح‌آمیز ساختمان ـ مجسمه‌ای به شکل چهارطاقی که ترکیبی از سبک‌های معماری و تزئینات هخامنشی و اسلامی در آن دیده می‌شود را به دفتر سازمان ملل متحد در وین هدیه داد که در محوطة آن در سمت راست ورودی اصلی قرار داده شده‌است. در این چهارطاقی مجسمه ‌هایی از چهار فیلسوف ایرانی خیام، ابوریحان بیرونی، زکریا رازی و ابوعلی سینا قرار دارد.

همچنین، در فروردین 1395، به همت مدیر انجمن بین‌ المللی فرهنگ ایران، طی مراسمی از مجسمه خیام نیشابوری، ساخت استاد حسین فخیمی در دانشگاه اوکلاهما آمریکا با حضور گسترده دوستداران فرهنگ و هنر ایران زمین پرده برداری شد. در این مراسم دیوید بورن، رئیس فعلی دانشگاه اوکلاهما، فرماندار سابق ایالت اوکلاهما و سیاستمدار دموکرات آمریکایی، نیز سخنرانی نمود و از اقدامات انجام شده تقدیر کرد.

منبع: روزنامه اطلاعات؛ 1398.02.29
گروه اطلاع رسانی **9117**2002

منبع: ایرنا

کلیدواژه: فرهنگي روزنامه اطلاعات بزرگداشت عمر خيام

درخواست حذف خبر:

«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.irna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایرنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۳۸۱۱۶۴۳ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.

با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.

خبر بعدی:

سرمربی سپاهان مسلمان شده؟/اعلام خبر مسلمان شدن سرمربی سپاهان از زبان خودش +عکس و فیلم

«ژوزه مورایس» سرمربی پرتغالی تیم سپاهان، در نشست خبری اعلام کرد که اکنون عضو یک خانواده ایرانی است و مسلمان شده است.