عدم حمایت از نخبگان علت نگاه منفی به جریان مهاجرت در ایران!/ فرار مغزها یا مهاجرت یکطرفه در قرن ۲۱ معنا ندارد
تاریخ انتشار: ۲۱ مهر ۱۴۰۰ | کد خبر: ۳۳۳۷۲۴۱۷
علت نگاه منفی به جریان مهاجرت در ایران این است که فکری به حال آن نکردهایم و فقط منتظریم که سرمایههای انسانی از کشور خارج شده و خودشان نیز به کشور بازگردند! طبق آمار ۲ میلیون ایرانی مهاجر در خارج از کشور هستند که ذات این مهاجرتها اقتصادی است. - اخبار اجتماعی -
به گزارش خبرنگار علمی خبرگزاری تسنیم؛ مسئله مهم "مهاجرت" یکی از موضوعات حساس و چالشبرانگیز جامعه امروز ایران است، با این حال همچنان اطلاعات و آمار دقیق اندکی در این حوزه در دسترس قرار دارد.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمیشوند!
سالنامه مهاجرتی ایران 1400 توسط "رصدخانه مهاجرت ایران" تهیه و تدوین شده است که نمایانگر آخرین آمار و اطلاعات حوزه مهاجرتهای بینالمللی در ایران و جهان است که روند ماندگاری، خروج و بازگشت برگزیدگان کنکور سراسری و المپیادهای دانشآموزی، روند بازگشت متخصصان و نخبگان علمی به کشور و همچنین روند خروج و بازگشت پناهجویان ایرانی را برای نخستین بار بررسی کرده است.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا براساس آخرین آمار موجود قابل استناد در سال 2020 میلادی، 1.8 میلیون نفر است که که 2.23 درصد از جمعیت ایران را تشکیل میدهد اما طبق آمار دبیرخانه شورای عالی ایرانیان، جمعیت مهاجران ایرانی خارج از کشور 4.04 میلیون نفر برآورده شده است که این آمار براساس منابع بینالمللی، قابل راستیآزمایی نیست.
جمعیت مهاجران ایرانی در دنیا در سال 1990 میلادی، بالغ بر 820 هزار نفر بوده است که این رقم در سال 2020 میلادی به 1.8 میلیون نفر رسیده است و در واقع در 30 سال گذشته جمعیت مهاجران ایرانی 2.2 برابر شده است؛ برای بررسی موضوع مهاجرت و ریشهیابی علل و عوامل مهاجرتها در ایران با دکتر"بهرام صلواتی؛ مدیر رصدخانه مهاجرت ایران"به گفتوگو نشستهایم که از نظر میگذرانید:
تسنیم: تاریخچه رصدخانه مهاجرت ایران چیست و از کجا آغاز به کار کرده است؟
موضوع مهاجرت در دنیا یکی از پدیدههای داغ و پرحاشیه است و به همین خاطر در بسیاری از کشورهای "مهاجرفرست" و "مهاجرپذیر"، نهادها و موسسات تخصصی در موضوع مهاجرت شکل گرفته است اما در ایران رشتههای دانشگاهی، موسسات یا سازمانی در زمینه مهاجرتی نداریم!
بنده در سال 95 که از خارج از کشور به ایران بازگشتم در دانشگاه شریف یک طرح پسادکترا تحت عنوان "عوامل رانشی و کششی موثر در مهاجرت" تعریف شد و همه چیز با یک میز تحقیقاتی یک نفره شروع شد و من شروع به مطالعه و تحقیق جدی درباره موضوع مهاجرت در ایران کردم آن هم در دانشگاهی که (دانشگاه شریف) بیشترین مهاجرت دانشجویان و فارغالتحصیلان ممتاز را داشته است.
در سالهای گذشته این میز مهاجرت تبدیل به یک گروه و برنامه سیاستگذاری مهاجرت در "پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف" شده است و در نهایت با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری یک نهاد تخصصی تحت عنوان "رصدخانه مهاجرت ایران" در پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف را پایهگذاری کردیم؛ کار اصلی این رصدخانه این است که دادهها و آمارهای متقن و مستند مهاجرت در ایران و جهان را جمعآوری و تجزیه و تحلیل میکند چیزی که در اخبار و گزارشات آماری بسیار کم دیده میشود و در نهایت یک برنامه و تجویز سیاستی برای راهبرد برنامه مهاجرتی در ایران ارائه میکند.
مهمترین خروجی رصدخانه، "سالنامه مهاجرتی ایران" است که هر سال اواخر تابستان منتشر میشود و آخرین آمار و اطلاعات مهاجرتی در ایران و جهان برای مخاطبان به زبان انگلیسی و فارسی منتشر میشود؛ این سالنامه از سال 1399 شروع به کار کرد و انتشار این سالنامه باعث شده است که مقداری از آن ابهامات و فضای غبارآلودی که درباره موضوع مهاجرت در ایران بود کمتر شود.
تسنیم: ریشه نگاه منفی به مهاجرت در ایران چیست؟ آیا این نگاه منفی به مهاجرت در ایران در کشورهای خارجی نیز وجود دارد؟
اول از همه باید بپذیریم که مهاجرت فقط در ایران نیست و در همه کشورهای دنیا، موضوع مهاجرت وجود دارد و بیشتر کشورها با آن درگیر هستند و حتی در چند سال گذشته موضوع مهاجرت در دنیا بسیار پررنگ شده است. در سال 2015 بحران مهاجرتی به اروپا را داشتیم که گفتوگوهای جهانی در قبال آن شکل گرفت و در سال 2018 سازمان ملل متحد یک میثاقنامهای جهانی برای مهاجرت شکل داد اما در ایران و در موضوع مهاجرت، نهاد و برنامه مشخصی از 100 سال گذشته نداشتیم! نهاد دانشگاه یا نهادهای مختلف مدنی، اقتصادی و اجتماعی شکل گرفته بود اما برای موضوع مهاجرت کمتر فکر شده است.
مفهوم "فرار مغزها" یا "مهاجرت یکطرفه" مربوط به اواسط یا اواخر قرن بیستم است؛ در قرن 21 دیگر اصلاً مهاجرت یکطرفه معنا و مفهومی ندارد آنقدر ارتباطات، وسایل حمل و نقل، جریان آزاد اطلاعات و ... شکل گرفته است که همه کشورهای جهان اتباعی از آنها از کشور خارج میشود و از آنطرف نیز اتباع سایر کشورها وارد آن کشور خواهند شد.
نکته مهم و قابل ارزیابی این است که میزان ورودی و خروجی مهاجران به کشورها بررسی و با یکدیگر مقایسه شوند؛ متاسفانه ما برای سرمایه انسانی قابل توجه در کشورمان، برنامه مشخص و مدونی اصلاً نداریم. در بسیاری از کشورها سرریز منابع انسانی خود را به خارج از کشور میفرستند و از عواید مالی آن یا برگشت این مهاجران نیروی انسانی به کشور استفاده میکنند که در واقع چرخش دانش و فناوری انجام میشود. به عنوان مثال در کشورهای چین و هند بسیاری از سرمایههای انسانی این دو کشور به خارج از کشور مهاجرت کرده اما در نهایت به داخل کشورشان بازگشتند و منشا خیر و ثمر برای کشور خود شدند.
علت نگاه منفی به جریان مهاجرت در ایران این است که فکری به حال آن نکردهایم و فقط منتظر این بودیم که سرمایههای انسانی از کشور خارج شده و خودشان نیز به کشور بازگردند! ضمن اینکه پدیده مهاجرت در ایران فرایندی خودکار و خودمحور است؛ یک طرح کلاً در ایران اجرا شده است که آن هم طرح بازگشت متخصصان به ایران توسط معاونت علمی بوده است که در این طرح 2 هزار نفر از فارغالتحصیلان و متخصصان دانشگاههای ممتاز دنیا را جذب کنیم.
تسنیم: نهادها و ارگانهای دخیل و مسؤل در پدیده مهاجرت در ایران کدام هستند؟
ما در بسیاری از دستگاههای دولتی خود به موضوع مهاجرت ایمان پیدا نکردیم در صورتی که فضای اقتصادی و اجتماعی دنیا عوض شده است و ما نیازمندیم تا سریعتر و چابکتر عمل کنیم و هیچکسی بهتر از نیروی نخبه، مستعد و تحصیلکرده قادر به انجام این کار نیست؛ ما اتلاف مغزها هم در داخل و هم در خارج میتوانیم داشته باشیم، امروز کلی فارغالتحصیلان دانشگاهی داریم که هیچ برنامهای برای آنها تدارک دیده نشده است و عملاً انگار آنها همگی مهاجرت کردهاند.
بسیاری از کشورها از جمله ترکیه قبل از آنکه رتبههای برتر المپیادی آنها به صورت خودکار و خودجوش مهاجرت کنند از آنها حمایتهای کامل و ویژهای صورت میگیرد و حتی به آنها "فاند" میدهند و بهترین شغلها را برای آنها در نظر میگیرند. ما در رصدخانه مهاجرت ایران نباید متوقف به صرف آمار باشیم و باید یک تحلیل و از همه مهمتر برنامههای مهاجرتی برای کشور ترسیم کنیم.
تسنیم: مهاجرتها در دنیا به چند دسته تقسیم میشوند و وضعیت کلی مهاجرت در ایران چگونه است؟
ما سه دسته اصلی مهاجرت داریم که شامل "مهاجرت تحصیلی"، "مهاجرت کاری" و "مهاجرت پناهجویی" است؛ به مهاجرت تحصیلی، جابهجایی تحصیلی نیز میگویند چراکه هیچ دانشجویی به قصد مهاجرت دائم، تحصیل نمیکند و قصد بازگشت دارد. طبق آخرین آمار ما نزدیک به 60 هزار دانشجوی ایرانی خارج از کشور داریم و رتبه دانشجوفرستی ما به شکل قدر مطلق 18 است؛ نزدیک به 45 هزار دانشجوی خارجی در داخل ایران است و رتبه 33 را داریم که نشان میدهد تراز ما منفی بوده اما روزبهروز بهتر میشود.
بخش دوم مهاجرت مربوط به مهاجرتهای کاری است که افراد در بازار کار کشورهای مختلف وارد میشوند؛ ما آمار دقیقی متاسفانه نداریم چراکه این آمار از کشورهای مبدا یا مقصد تهیه میشود چون این ویزاهای کار به چند دسته تقسیم میشود و پیچیدگیهای خاصی دارد هنوز جایگاه خود را نمیتوانیم به صورت دقیق مشخص کنیم!
در مهاجرتهای پناهجویی افراد به واسطه مشکلات سیاسی، عقیدتی یا اجتماعی یا ... از کشور خارج میشوند و این یک مهاجرت یکطرفه است چرا که آن مهاجر سلب تابعیت کرده است؛ ما در پناهجوفرستی رتبه 14 را داریم و در عین حال پناهجوپذیر نیز هستیم. تا قبل از بحران سوریه رتبه 5 پناهجوپذیری را داشتیم چراکه افغانستانیهای زیادی به عنوان مهاجران اجباری و حتی مهاجران غیرقانونی ساکن ایران هستند. جمعیتی نزدیک به 1 میلیون رسمی و 3 میلیون نفر غیررسمی پناهجو یا پناهنده یا مهاجر افغانستانی در داخل ایران داشتیم و بنابراین ایران هم کشوری پناهجوپذیر و هم پناهجو فرست است.
درباره آمار ایرانیان خارج از کشور نیز روایتهای مختلفی وجود دارد و همیشه هم درباره آن سوال میشود. طبق آماری که داریم حداقل 2 میلیون مهاجر ایرانی در خارج از کشور داریم که گمانهزنیهایی مبنی بر 3 میلیون، 5 میلیون و یا حتی 8 میلیون نیز وجود دارد که پشتوانه علمی ندارد. بیشتر مهاجران ایرانی خارج از کشور در کشورهایی مثل آمریکا، امارات و اروپای غربی ساکن هستند که اخیراً نیز مقاصد جدیدی مثل ترکیه اضافه شده است.
تسنیم: در بین مهاجرتهای موجود از کدام نوع بیشتر استقبال میشود؟
ذات مهاجرت در ایران اقتصادی است اما چون جابهجایی نیروی کار به طور رسمی با خیلی از کشورها نداریم و افراد دوست دارند که در کشورهای دیگر کار کنند و چون راه آن بسته است به سراغ راههای دیگر میروند؛ امروز بسیاری از درسهای ما در دانشگاههای کشور با فضای بازار کار جهانی مطابقت ندارد که این یک معضل اساسی برای فارغالتحصیلان است. برای نیروی متقاضی مهاجرت در هنگام تلاش برای مهاجرت، مسیر کاری بسته است مسیر پناهجویی نیز بسته است چراکه بسیار خطرناک است و به همین خاطر بسیاری از این افراد به سمت مهاجرتهای تحصیلی سرریز میشوند بنابراین بسیاری از مهاجرتهای تحصیلی به ذات برای ادامه تحصیلی نیستند و فقط میخواهند مسیر و تونل مهاجرتی طی شود.
طبق آمار ما، جریان اصلی مهاجرت از ایران، مهاجرتهای پناهجویی است و مهاجرتهای کاری و تحصیلی نیست! برخلاف آنچه ممکن است تصور شود که جمعیت زیادی از دانشجویان ما مهاجرت میکنند این عدد اصلاً بزرگ نیست. یکی از نکات قوت سالنامه مهاجرتی، نور تاباندن به جنبههای ناگفته و تاریک مهاجرتهای ایرانیان است. بسیاری از مهاجرتهای اجباری در دنیا بر اساس جنگ، ناامنی، فقر، گرسنگی و به ویژه مناطقی در خاورمیانه از جمله سوریه و تحولات افغانستان تعریف میشود اما ایران از نظر امنیت عمومی، کشور امنی است اما ناامنی اقتصادی داریم که باعث شده است افراد در هنگام مهاجرت، کفش پناهجویی را بر پا کرده و مهاجرت میکنند که ما به آنها "شبهپناهجو" میگوییم یعنی انگیزههای اقتصادی دارند اما در قالب مهاجرتهای پناهجویی است.
از آنطرف لازم است تا محققان سیاسی و اجتماعی ما درباره مهاجران پناهجوی ایرانی بیشتر مطالعه کنند و این شبهپناهجوها را دقیقتر موشکافی کنند. در موضوع ناامنی اقتصادی وقتی قیمت دلار به جایی میرسد که قیمت تمام شده سوخت، اختلاف چندبرابری با کشورهای همسایه پیدا میکند شاهد آن هستیم که سوخت به صورت قاچاق سرریز میشود یا میوه و محصولات کشاورزی که دستمایه طنز نیز گاهاً پیدا میکند. در هنگام این اختلاف قیمتها، حقوق و دستمزد ما با کشورهای همسایه فاصله قابل توجهی پیدا میکند و این مسئله باعث میشود که افراد راحتترین کارها را انتخاب کنند به عنوان مثال در استانهای مرزنشین با یک ساعت رانندگی و طی مسیر کوتاه به یک کشور دیگر رفته و کار کرده و درآمد چندبرابری ارزی خواهند داشت و بعد به خانه خود بازمیگردند.
کمکاری اجتماعی در حوزه مهاجرت نیز بسیار مشهود است. بسیاری از مردم تصویری که از مهاجرت در ذهن دارند یک تصویر کارتونی و در حد کمکهزینهای که به مهاجران داده میشود است در حالی که جنبههای منفی آن بسیار ناشناخته است؛ اینکه در طول مسیر، قاچاقچیان انسان چه سوءاستفادههایی از مهاجران میکنند و از همه مهمتر قوانین ضدمهاجرتی که همین الان در اتحادیه اروپا و بیشتر کشورها تصویب شده و وضعیت را برای مهاجران بسیار سخت کرده است.
امروز یک پدیده دیگری به نام "دلالی مهاجرت" داریم ما تا دیروز در میدان انقلاب با معضل پایاننامه نویسی و مقالهنویسی مواجه بودیم اما امروز با پدیده جدیدی به نام "رزومهنویسی" مواجه شدیم که برای فرستادن افراد به خارج از کشور برای آنها رزومهنویسی انجام میدهند. مهاجرت تصمیم یک روزه و یک شبه نیست و کل زندگی فرد را تحت تاثیر قرار میدهد.
ما در سبد جهانی مهاجرت، بازیگر کلیدی نیستیم. 280 میلیون مهاجر در دنیا داریم حتی اگر آمار ایرانیان مهاجر 4 میلیون نفر باشد، نزدیک به یک درصد از مهاجران دنیا را تشکیل دادیم؛ نداشتن برنامه، نداشتن آمار و نداشتن شناخت و فرهنگ از جمله چالشهایی است که در ایران با آن مواجه هستیم مثلاً در شهری مثل قم به نوعی قطب یا مرکز آموزش حوزوی شیعیان را داریم و از خیلی از کشورهای اطراف مهاجر میپذیریم اما متاسفانه فرهنگ مهاجرپذیری را نداشته و آن را به معنای فرصت نمیبینیم.
تقویم تاریخی ما، هجری شمسی است یعنی هجرت و مهاجرت جزو پایههای تقویمی و تاریخی است که ما به این موضوع اصلاً دقت نکردیم. در هر کشوری در دنیا عدهای برای کسب علم یا درآمد از کشور خارج میشوند و عدهای دیگر به کشور بازگشته یا جذب میشوند. ما فرصتهایی بسیار خوبی داریم که بازار آکادمیک خود را تکمیل کنیم و نکته دوم این است که این افراد میتوانند سرمایههای علمی و فرهنگی ایران در خارج از کشور باشند و نکته بعدی این است که میتوانیم همزبانی و همدلی فرهنگی ایجاد کنیم.
ناآگاهی در موضوع مهاجرت از عدم ارتباط، نشات میگیرد چرا که به توریستهای واردشده به کشور نیز بسیار کوتاهمدت به آن نگاه میکنیم؛ اگر امروز مشکل پیری جمعیت یا کمبود جمعیت داریم یکی از راهکارهای مولد و جایگزین جمعیتی در همه کشورهای دنیا "جمعیت مهاجران" است که یک قسمت آن نیروی کار است و یک قسمت دیگر آن پروژهها و تحقیقات علمی است که در کشورهای دنیا انجام میشود.
بسیاری از کشورهای دنیا برای استارتاپها و صاحبان ایده، 5 سال حق اقامت داده و از آنها حمایت میکنند تا این استارتاپها با همگنان و همردههای خود، طوفان فکری کنند تا شاید به یک ایده محوری برای حل مشکلات آن شهر یا کشور برسند.
امروز مفهوم ملیت، تابعیت و موقعیت جغرافیایی در حال از بین رفتن است؛ در دوره کرونا پدیدهای به اسم آموزش آنلاین یا خدمات آنلاین به وجود آمد و به ما یاد داد که حضور فیزیکی شرط لازم برای خدمترسانی نیست. گردهمایی اربعین بزرگترین گردهمایی زمین است و این جابهجایی و در معرض یکدیگر قرار گرفتن، میتواند کار پیامرسانی را انجام داده و منشا برکاتی شود.
تسنیم: وضعیت مهاجرت کاری در شرکتهای استارتاپی و دانشبنیان ایرانی چگونه است؟
کشورمان در سالهای گذشته برای ظرفیتهای استارتاپی، سرمایهگذاریهای زیادی بهویژه به صورت فیزیکی انجام داده است اما هنوز ظرفیت صنعت و خدمات کشاورزی ما به این اندازه رشد نکرده است که بتواند از تمامی ظرفیتهای استارتاپی استفاده کند. باید ظرفیتسازی را ادامه داده تا جذب بیشتری داشته باشیم و در صورت کمکاری ما استارتاپهای ایرانی به مرور از کشور خارج خواهند شد.
امروز در کشورهای همسایه ایران و بعضی کشورهای اروپایی طرحی به نام "استارتاپ ویزا" دارند که به شما این امکان را میدهند که بدون تشریفات و با سرعت زیادی وارد کشور مقصد شوید و مسائل اقامتی شما را حل خواهند کرد تا شما بتوانید در اکوسیستم نوآوری و فناوری آن کشور مستقر شوید و هدف آنها بیشتر حضور و مجاورت نیروی مهاجر و جذب ایدهها و خود افراد خلاق است.
اکوسیستم نوآوری و فناوری در ایران شکل نگرفته است و فرهنگ کارآفرینی و نوآوری باید در زندگی روزمره ما جاری باشد؛ بسیاری از استارتاپهای ایرانی برای آشنایی با فضای رقابت جهانی، محصولات جهانی و ایدههای جهانی باید در معرض کسبوکارها و بازارهای جهانی نوآوری قرار بگیرند. در ایران برای این سطح از سرمایه انسانی، سرمایه نوآوری و فناوری در قالب استارتاپها، ظرفیت استفاده از آن را نداریم و تا زمانی که این ظرفیت را ایجاد نکنیم به صورت کامل هدر خواهند رفت.
نگاه ما به موضوع مهاجرت نگاه سطحی و بسیار ناپخته است و نباید به موضوع مهاجرت به صورت کمی و سطحی نگاه کنیم؛ چین قسمت عمدهای از رشد اقتصادی و فناوری خود را مدیون چینیهایی است که به خارج از کشور مهاجرت کرده و در بازگشت، گنجینههای ارزشمند علمی را به همراه آوردند؛ موضوع مهاجرت تا سطح مهدکودکها شیوع و گسترش پیدا کرده است و امروز بچههای کوچک را از بدو تولد مجبور به یادگیری زبان انگلیسی میکنیم! برای بچهای که قدرت اختیار ندارد و ما برای آن راه تعیین میکنیم!
چالشهای استارتاپها در حوزه "فینتک" ایران/ آیا وضعیت آشفته "پرداختیارها" اصلاح خواهد شد؟!بزرگترین پروژه علمی کشور دستخوش طوفانهای مدیریتی/ آیا رصدخانه ملی ایران به بهرهبرداری میرسد؟طراحی الگوی بومی شهر هوشمند ایران/ حرکت شهرهای ایران به سمت هوشمندسازی با تأکید بر فرهنگ خاص ایرانیانتهای پیام/
منبع: تسنیم
کلیدواژه: شرکت های دانش بنیان علم و تکنولوژی شرکت های دانش بنیان علم و تکنولوژی جمعیت مهاجران ایرانی رصدخانه مهاجرت ایران بسیاری از کشورها مهاجرت در ایران موضوع مهاجرت خارج از کشور فارغ التحصیلان کشورهای دنیا کشور خارج نگاه منفی استارتاپ ها آخرین آمار میلیون نفر مهاجرت ها مهاجرت یک طبق آمار برای آن
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را بهطور اتوماتیک از وبسایت www.tasnimnews.com دریافت کردهاست، لذا منبع این خبر، وبسایت «تسنیم» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۳۳۳۷۲۴۱۷ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتیکه در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
مهاجرت با ویزای جعلی
عکس: هادی زند، ایسنا
به گزارش «تابناک» به نقل از هم میهن، افزایش متقاضیان مهاجرت قانونی و غیرقانونی از ایران، بازاری ساخته که حالا به هزارتویی پیچیده تبدیل شده و هرقدم آن کسبوکاری جداگانه دارد؛ از خرید مدرک آیلتس تا پذیرش تحصیلی، ویزای توریستی و پیشنهاد شغلی جعلی. یک جستوجوی ساده هم شما را به کسانی میرساند که خودشان را وکیل مهاجرت معرفی میکنند و البته ساکن ایران هم نیستند و همه راههای پناهندگی را به شما معرفی میکنند.
* دلال ویزا دعوتنامه جور میکنه؟
بله. از همه راحتتر هم ویزای ایتالیاست.
*چقدر میگیره؟
۸ هزار (یورو)؛ سه هزار پیش، مابقی هم موقع گرفتن ویزا.
این مکالمه کوتاه را در گروههای مهاجرت از راه پناهجویی دنبال میکنیم؛ گفتوگویی عادی بین کسانی که دنبال دلال ویزا هستند تا برایشان ویزای توریستی یا تحصیلی جعلی صادر شود و خودشان را به کشور دیگری برسانند، بعد هم به سمت پناهندگی بروند. دلالی ویزا، توریستی و تحصیلی، تنها بخشی از بازار سیاه نه چندان جدید، اما پرسود و البته مبهم مهاجرت است که هرگز نمیتوان گردش مالی آن را پیدا کرد.
افزایش متقاضیان مهاجرت قانونی و غیرقانونی از ایران، بازاری ساخته که حالا به هزارتویی پیچیده تبدیل شده و هرقدم آن کسبوکاری جداگانه دارد؛ از خرید مدرک آیلتس تا پذیرش تحصیلی، ویزای توریستی و پیشنهاد شغلی جعلی. یک جستوجوی ساده هم شما را به کسانی میرساند که خودشان را وکیل مهاجرت معرفی میکنند و البته ساکن ایران هم نیستند و همه راههای پناهندگی را به شما معرفی میکنند.
ماجرای مسیرهای قانونی و غیرقانونی مهاجرت و بازاری که در سایه آن شکل گرفته را سه نفر روایت میکنند؛ ابراهیم، فرهاد و لاله که قصد داشتند از طریق ویزای تحصیلی، پیشنهاد شغلی از ایران مهاجرت کنند و هرکدام با بخشی از این جریان پیچیده سروکار داشتند.
روایت اول: ۱۵ هزار یورو برای پذیرش تحصیلی جعلی
«ابراهیم» حدود ۶ سال است که برای مهاجرت از ایران تلاش میکند و تقریباً تمام مسیرهای هوایی، زمینی و حتی دریایی را امتحان کرده است. آخرین تلاش او برای خروج از ایران به حدود یکماه پیش برمیگردد که تلاش کرد ویزای توریستی یا پذیرش تحصیلی جعلی دریافت کند تا بهواسطه آن بتواند از کشور مورد نظرش ویزا بگیرد و بعد پناهنده شود. مقصد پناهندگی او انگلیس است؛ جایی که به قول خودش، بهترین کشورهای اروپا برای پناهندگی است.
او تصمیم گرفته بعد از رسیدن به مقصد اول، خودش را به فرانسه برساند و بعد در انگلیس پناهنده شود. او تا قبل از اینکه آشنای تازهای برای خرید ویزای تحصیلی جعلی پیدا کند، بسیاری از این واسطهها را در فضای مجازی یافته بود: «چند سالی میشود برای مهاجرت از ایران تلاش میکنم و اولینبار است که از طریق هوایی اقدام میکنم، چند روز دیگر وقت سفارت دارم. شما نمیتوانید از روند کاری آنها باخبر شوید.
آنقدر بین شما و آنها واسطه وجود دارد که درنهایت هم متوجه نمیشوید چه رابطهای با سفارت دارند و آیا آنها هم سودی از این کار میبرند یا خیر؟ اگر سفارت با آنها همکاری نداشته باشد، همه کیسهایی مشابه من باید ریجکت شوند، اما کسی که برای من پرونده تحصیلی صوری ساخته، دهها پاسپورت جلویم گذاشت که موفق شده بودند ویزا بگیرند.»
دلال برای ابراهیم یک پرونده و دعوتنامه تحصیلی جعلی از ایتالیا ساخته و توصیه کرده که به جزئیات این پرونده که به زبان انگلیسی نوشته شده، مسلط باشد تا بتواند در مصاحبه سفارت به سوالات پاسخ دهد: «طبق پرونده تحصیلی که برای من ساخته بودند، ظاهراً من دانشجوی دکترای یک رشته مهندسی هستم و از کشوری اروپایی دعوتنامه گرفتهام. هنوز هم نمیدانم آنها سر سفارت کلاه میگذارند یا با هم همکاری دارند؟ اگر با همین پرونده تحصیلی به من ویزا بدهند، مطمئن میشوم که یکنفر را در سفارت دارند. خودشان میگویند روال کارشان قانونی است.»
ابراهیم ادامه میدهد: «این واسطهها راه دیگری هم برای دریافت ویزا معرفی میکنند. برخی از این واسطهها از طریق کسانی که آیدیکارت یا گرینکارت دارند یا افرادی که در کشورهای اروپایی ساکن هستند، اقدام و برای فرد متقاضی دعوتنامه دریافت میکنند.»
او پیش از اینکه پیشنهاد مهاجرت از طریق پذیرش تحصیلی را دریافت کند، یک راه دیگر هم پیشرو داشت که موفقیتآمیز نبود. قرار بود فروردینماه امسال همراه با چند نفر دیگر از یک کشور اروپایی ویزای توریستی بگیرند تا بعد از آن، به مقصد دوم دیگری بروند: «قرار بود در تعطیلات عید از راه توریستی من و چند نفر دیگر را به اسپانیا بفرستند. در این روش، یک زن و مرد در قالب زوج با چند شرط مانند تمکن مالی مشخص و... با ویزای توریستی به کشور مقصد فرستاده میشوند. آنها میگویند این کار دوپروازه انجام میشود؛ یعنی ابتدا به کشور اسپانیا فرستاده میشوید و بعد هم با یک پرواز دیگر به کشور ثالث، مانند فرانسه. دراین شرایط بهطور رسمی وارد خاک اسپانیا نشدهاید و اگر مشکلی برای شما ایجاد شود و در کشور ثالث پذیرفته نشوید، دوباره به اسپانیا برگردانده میشوید، تا لحظه آخر هم متوجه نمیشوید که مقصد کجاست؟»
او با فرد واسط قراردادی به مبلغ ۱۲ هزار و ۵۰۰ یورو بسته و قرار است بعد از دریافت ویزا آن را پرداخت کند، البته همهچیز به همین سادگی پیش نمیرود: «خودشان میگویند اگر معرف داشته باشی، پول به همین شیوه دریافت میشود، اما تهدید کردهاند که اگر ویزا را دریافت کنی و پول را نپردازی، کاری میکنیم که دیگر نتوانی از کشور خارج شوی.»
او تا قبل از اینکه پذیرش تحصیلی به دستش برسد، اطلاعی از جزئیاتش نداشت: «آنها به ما نمیگویند این پرونده تحصیلی را برای کدام کشور درست میکنند. یک دعوتنامه جعلی از طرف یک استاد ساخته و بعد مشخصات پرونده را به من دادند. حتی نمیدانم این مشخصات واقعی است یا جعلی. به من متنی درباره مشخصات دانشگاه و پرونده تحصیلی دادند که باید حفظ کنم و بعد به سفارت بروم. سطح زبان من بالا نیست و اگر سفارت هماهنگ نشده باشد، باید متوجه شوند که وقتی بهعنوان دانشجوی دکترا میروم باید سطح مقدماتی زبان را بلد باشم.
اگر ویزا ندهند، به غیر از آمریکا که رویای همه پناهندگان است، معمولاً اولویت پناهجویان انگلستان و بعد از آن هم آلمان است که شرایط بهتری برای پناهندگان دارند. ایتالیا و فرانسه برای پناهندگی خوب نیست؛ چون هم زبان سختتری دارد و هم کار کمتری در آنجا پیدا میشود. هدف ما این است که پایمان به اروپا برسد. بعد از آن هم با هر وسیلهای که شد به کشور موردنظرمان میرویم.»
ابراهیم از تجربه خودش درباره پیدا کردن واسطه برای شکلهای دیگری از مهاجرت میگوید: «برخی از آنها در فضای مجازی فعالیت میکنند و برخی را آشنایان معرفی میکنند. معمولاً هم افراد را به اروپا میفرستند. هر دو طرف در این مسیر بر سر مبلغی توافق میکنند که کمتر از ۱۰ هزار یورو نیست و حتی به ۲۰ هزار یورو هم میرسد. این هزینه هم مورد به مورد متفاوت است؛ اگر با شما آشنا باشد هزینه کمتری میگیرد
و بعد از صدور ویزا پول را پرداخت میکنید، اما قاچاقبرها ۱۰ صرافی معرفی میکنند و میگویند که پول را در چند بخش به این صرافیها واریز کنید و بعد پول همانجا بلوکه میشود. وقتی به مقصد رسیدی، پول را برای آنها میپردازی. یکی دیگر از این راهها از طریق سرمایهگذاری جعلی است. یعنی برای متقاضی پروندههایی درست میکنند و او را بهعنوان مدیرعامل یک شرکت یا موردی مشابه معرفی میکنند تا بتواند ویزا دریافت کند.»
روایت دوم: پیشنهاد شغلی جعلی
«فرهاد» برای مهاجرت از ایران شیوه دیگری را انتخاب کرده بود. او دو سال پیش تصمیم به مهاجرت گرفت و بهواسطه یک شرکت کاریابی، از کشور آلمان پیشنهاد شغلی گرفت تا بتواند از این کشور ویزای کاری دریافت کند؛ مسیری که تقریباً ۱۵ هزار یورو برایش هزینه داشت و درنهایت چهارماه بعد از سفر به آلمان به ایران بازگشت: «یکی از دوستانم این شیوه از مهاجرت را معرفی کرد و هزینه آن هم ۱۵ هزار یورو بود، بخش زیادی از آن به کارفرمایی میرسید که پیشنهاد کار در کشور مقصد از طرف او اعلام شده بود. در کشورهای دیگر برخی شرکتها وجود دارند که این کار را انجام میدهند که معمولاً یا ترکیهای هستند، یا ایرانی یا مالک آن اهل اروپای شرقی است. این پیشنهادات شغلی از سوی این شرکتها به اداره کار کشور مقصد اعلام میشود تا مجوز استخدام نیرو را دریافت کنند و معمولاً هم برای مشاغل کوچک انجام میشود.»
شرکتهای کاریابی در داخل یا خارج از ایران به این شرکتها کمک میکنند تا متقاضی را به کارفرما وصل کنند؛ کارفرمایی که نیاز به نیرو ندارد: «این روند در هر دو سمت قانونی است و با مجوز انجام میشود. گفته میشود فعالیت این شرکتها کاریابی است، اما در عمل پیشنهاد شغلی جعلی پیدا میکنند. آلمان برای کسی که این پیشنهاد شغلی را دریافت کرده، معمولاً یک ویزای ششماهه صادر میکند، درعینحال اداره مهاجرت هم در جریان این موضوع قرار دارد و به همین دلیل، ۶ ماهه ویزا میدهد. فردی که با این ویزا به این کشور سفر کرده، باید در این مدت هزینه بیمه و مالیات را از جیب بپردازد و در این مدت هم در کشور مقصد به دنبال کار میگردد. این شغل باید در حوزهای باشد که فرد پیشنهاد شغلی دریافت کرده، بنابراین نمیتواند در زمینهای جز تخصص خود، شغلی انتخاب کند.»
مهاجری که توانسته از کشور آلمان اقامت ۶ ماهه دریافت کند، میتواند سه دوره ۶ ماهه ویزای خود را تمدید کند. در تمام این مدت هم باید بیمه و مالیات خود را هم بپردازد. بعد از این سه دوره، مدت اقامت او در آلمان بیشتر میشود: «بعد از اینکه سهبار اقامت ۶ ماهه شما تمدید شود، اقامت یک تا یکونیم ساله دریافت میکنید. اگر کار پیدا نکرده باشید هم همچنان باید بیمه و مالیات بپردازید. کشورهای مقصد در جریان این اتفاقات قرار دارند، اما، چون فرد مهاجر مالیات میپردازد و پناهنده نیست، موضوع پیگیری نمیشود. من حدود چهارماه در این کشور بودم و در تمام این مدت هم دنبال کار گشتم، اما موفق نشدم و درنهایت به ایران برگشتم. افراد زیادی بودند که به همین صورت اقامت دائم گرفتند.»
هزینه دریافت پیشنهاد شغلی از یک کشور اروپایی به میزان آشنایی شما و فرد واسط بستگی دارد و متفاوت است. فرهاد برای همه مراحل مهاجرت، حدود ۱۵ هزار یورو در چند قسط پرداخت کرده، اما میگوید که این کار بین ۳۰ تا ۴۰ هزار یورو هزینه دارد؛ یعنی حداقل دو میلیارد تومان. برخی واسطهها هم بین ۶ تا ۱۰ هزار یورو از فرد متقاضی پول میگیرند.
دریافت پیشنهاد کار از کشور کانادا بین ۸۰ تا ۹۰ هزار دلار هزینه دارد: «معمولاً پرداخت هزینه را قسطبندی میکنند؛ بعضی از هزینهها برای معادلسازی مدرک یا انجام روال اداری از طرف یک وکیل برای کارهای اداری و... است و درمجموع هزینه در چند قسط پرداخت میشود. ازطرفدیگر پیشنهاد کاری که برای فرد دریافت میشود، میتواند غیرتخصصی هم باشد. رزومه من واقعی بود و پیشنهاد کاری که دریافت کردم مربوط به تخصص و تجربهام بود، اما برای بسیاری از متقاضیان رزومه غیرواقعی ساخته میشود؛ چون ممکن است شغل و رزومه خاصی نداشته باشد. تا دوسال پیش هم سفارت، فهرست بیمه نمیخواست و اگر یک سربرگ مهرشده یا توصیهنامه میبردید که نشان میداد در یک محیط کاری فعال بودهاید، کفایت میکرد؛ چون فقط میخواستند بدانند در سهسال آخر کجا کار کردهاید.»
روایت سوم: ۵۰ تا ۲۰۰ دلار برای خرید وقت سفارت
سال گذشته «هممیهن» گزارش مفصلی درباره یکی از کسبوکارهای غیرقانونی مرتبط با مهاجرت نوشت و از بازار سیاهی گفت که برای دریافت نوبت ویزای سفارت در ایران پیدا شده و گردش مالی کلانی دارد. دلالان از متقاضیان بین ۵ تا ۳۰ میلیون تومان دریافت میکردند تا برای آنها از سفارت وقت رزرو کنند. دریافت نوبت هم انواع مختلفی داشت: ویژه و عادی که قیمت آنها با هم متفاوت بود.
این بازار سیاه همچنان مشتریانی دارد که نیاز به وقت فوری سفارت دارند؛ مهاجرانی مانند لاله که حدود دوسال قبل تصمیم گرفته بود از کشور سوئد پذیرش تحصیلی بگیرد.
او کشور ایتالیا را هم بهعنوان مقصد دوم تعیین کرده بود، اما دریافت وقت از سفارت این کشور زمانبر است و او برای حل مشکل از یک شرکت خدمات مهاجرتی کمک گرفت: «از دوسال پیش، این مسئله تشدید شده و حتی شنیده میشود که برخی از سفارتها مانند هلند میخواهند سفارت خود را در ایران ببندند.
الان هم دریافت نوبت از سفارت ایتالیا خیلی سخت شده و گفته میشود که یا نوبت نمیدهند یا دریافت آن، بسیار زمانبر است. زمانی که با یکدفتر مهاجرتی قرارداد بستم و میخواستم بهعنوان مقصد دوم به ایتالیا بروم، در عرض یکهفته برای من وقت سفارت گرفتند.
من به آن دفتر حدود ۴۵۰ یورو داده بودم و بخشی از اینپول برای تعیین وقت ویزا بود. باتوجه به اینکه برنامه مهاجرت من برای تحصیل در دانشگاه سوئد با موفقیت پیش نرفت، به من پیشنهاد دادند، بهصورت پناهندگی به ایتالیا و بعد به سوئد بروم. بعد از اینکه به سفارت ایتالیا مراجعه کردم که دلایلم را برای لغو نوبت سفارتم توضیح دهم، متوجه شدم واقعاً ایننوبت برای من رزرو شده بود.»
او میگوید: «کسی که این نوبت را برای من گرفت، گفته بود ما کسی را داخل سفارت داریم که دقیقاً میداند چه زمانی، نوبتدهی سفارت باز میشود و بلافاصله در کمترین زمان ممکن درخواستهای ما را ثبت میکند، ما هم هزینهای را به او پرداخت میکنیم. درمجموع آنها حدود ۵۰ تا ۲۰۰ یورو برای این موضوع میگرفتند.»
مؤسسهای مهاجرتی که لاله به آن اشاره میکند، این روزها برای وقت فوری سفارت ۱۰ میلیون تومان دریافت میکند و علاقهای ندارد کارشان را مشابه دلالان روبهروی سفارتخانهها بدانیم. کارشناس این مؤسسه مهاجرتی میگوید که برای اینکار باید تصویر پاسپورت، واریزی سفارت، شماره شبا و کارتی که واریز با آن انجام شده را بفرستید. ۲۴ ساعت بعد از واریزی هم وقت را ثبت میکنیم؛ چون (این مبلغ) باید به حساب سفارت بنشیند.
این عددها در کانالهای تلگرامی که وقت فوری سفارت میگیرند، متفاوت است؛ مثلاً برای وقت سفارت آلمان نفری دو میلیون تومان و برای وقت سفارت آمریکا در کشورهای اطراف مانند دوبی ۲۴۰ دلار دریافت میشود؛ این مبلغ پس از رزرو وقت، دریافت میشود. این کانالها پکیجهای مشاوره هم دارند که انواع مختلفی دارد: هزینه یکی از این بستهها برای یک جلسه مشاوره دو میلیون و ۵۰۰ هزار تومان، برای دوجلسه پرسش و پاسخ و ماک، پنج میلیون و ۵۰۰ هزار تومان، برای سه جلسه پرسش و پاسخ، راهنمایی
تکمیل فرم مخصوص، تعیین استراتژی جواب دادن به سوالات و پیدا کردن دلیل ریجکتی و ماک همراه با گروه مشاوره تا شب سفارت، هفتمیلیون و ۵۰۰ هزار تومان هزینه دارد.
روند صعودی مهاجرت
اگر آمارهای رصدخانه مهاجرت درباره تعداد پناهجویان و مهاجران ایرانی و درخواست ویزا از طرف آنها را بررسی کنیم، مشخص میشود که چرا این بازار برای دلالها جذاب است؛ رصدخانه مهاجرت جمعیت پناهجویان ایرانی را در جهان تا سال ۲۰۲۲ نزدیک به ۶۹ هزار و ۲۰۰ نفر برآورده کرده بود که نسبت به جمعیت ۶۸ هزار و ۹۴۰نفری سال قبل از آن افزایش یافته است.
در سال ۲۰۲۲ میلادی، ۱۳ هزار و ۸۴ ایرانی در وضعیت پناهجویی در ترکیه بودهاند که نسبت به سال قبل تقریباً ۳۱ درصد کاهش یافته است. طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۱۲، تعداد ایرانیان در وضعیت پناهجویی در ترکیه در تراز سههزار نفر قرار گرفت، اما پس از آن تعداد پناهجویان در ترکیه افزایش یافت. روند تعداد ایرانیان در وضعیت پناهجویی در ترکیه در سال ۲۰۱۶ به تراز ۲۴ هزار نفر و در سال ۲۰۱۸، به بالاترین حد خود (تقریباً ۳۰ هزار نفر) رسید.
بیشترین سهم ایرانیان از مهاجران غیرقانونی شناسایی شده با ۲/۵ و ۲/۳ درصد بهترتیب مربوط به سالهای ۲۰۱۹ و ۲۰۲۱ میلادی است. از سال ۲۰۰۹ تا مارس ۲۰۲۳، ایرانیها بهطور متوسط سهم یک درصدی از مهاجران غیرقانونی شناساییشده در مرزهای اتحادیه اروپا داشتهاند. روند جمعیت ایرانیان در برخی مقاصد اصلی شامل آمریکا، کانادا، اتحادیه اروپا، بریتانیا، استرالیا و ترکیه نشان میدهد، در میان این کشورها در سال ۲۰۲۱ بهترتیب آمریکا، کانادا، آلمان، ترکیه، سوئد، استرالیا، هلند و فرانسه دارای بیشترین جمعیت ایرانیان بودهاند. در آمریکا جمعیت ایرانیان طی سالهای ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ میلادی ۱۱/۵ درصد رشد داشته، طی همین سالها جمعیت ایرانیان در کانادا ۷۷ درصد بالا رفته است.
اقتصاد زیرزمینی مهاجرت
اقتصاد زیرزمینی مهاجرت پررونق است؛ این را یکی از کارشناسان مهاجرت به هممیهن میگوید. به گفته او، این اقتصاد را قاچاقبرها و کسانی که خریدوفروش نوبت سفارش انجام میدهند و مدارک جعلی صادر میکنند، راه انداختهاند؛ آنها حتی مدارک اصلی هم صادر میکنند، اما، چون از طریق راههای غیرمشروع است، در گروه اقتصادزیرزمینی شناخته میشود: «تحلیل من این است که این اقتصاد در یکدهه اخیر و بهطور خاص از پنج سال گذشته گستردهتر شده است؛ بهویژه اینکه مشاوران مهاجرتی نسبت به دهه گذشته افزایش داشتهاند. دولت هم بهواسطه رشد تمایل به مهاجرت در کشور، درآمد بیشتری داشته است.» او که نخواست نامش در گزارش بیاید، میگوید: «روند مهاجرت در کشور به یک اکوسیستم تبدیل شده است که همه بازیگران دستبهدست هم میدهند و در این اکوسیستم مشارکت میکنند تا یکنفر از کشور خارج شود.»
او میگوید: «مدرسان و مؤسسات زبان و گردشگری که تورهای زبان و وبینارهای مهاجرتی و تحصیلی برگزار میکنند را باید در سمت بازیگران غیردولتی در چرخه مهاجرت قرار داد. وکلا، مؤسسات و مشاوران مهاجرتی هم بزرگترین بازیگران بخش غیردولتی اقتصاد مهاجرت هستند. در چندسال اخیر هم که خرید خانه در کشور ترکیه اوج گرفته، مشاوران املاک درآمدهایی از این راه بهدست میآورند و آنها هم به بخشی از این چرخه تبدیل شدهاند.»