حرم مطهر رضوی؛ گنجینه مفید مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی و روانشناسی
تاریخ انتشار: ۱۳ تیر ۱۳۹۹ | کد خبر: ۲۸۵۰۰۶۸۶
ایسنا/خراسان رضوی رجبعلی لباف خانیکی گفت: حرم مطهر رضوی نه تنها گنجینه واقعی فرهنگی و هنری است؛ بلکه در زمینه‌های مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، روانشناسی و اجتماعی بسیار مفید است.
این باستان‌شناس و پژوهشگر میراث فرهنگی در گفت‌وگو با ایسنا در خصوص اهمیت توجه به ویژگی‌ها و آثار هنری به کار رفته در معماری حرم مطهر رضوی اظهار کرد: حرم مطهر رضوی نه تنها گنجینه واقعی فرهنگی و هنری است؛ بلکه در زمینه‌های مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، روانشناسی و اجتماعی بسیار مفید است.
بیشتر بخوانید:
اخباری که در وبسایت منتشر نمی‌شوند!
وی در خصوص تاریخچه معماری حرم مطهر رضوی ادامه داد: معماری حرم مطهر امام رضا (ع) به حدود 10 سال قبل از شهادت ایشان و در سال 193 هجری قمری، یعنی زمانی که هارون‌الرشید به مشهد(سناباد قدیم) آمده‌است برمی‌گردد. ایشان در این شهر می‌میرد و به همین دلیل وی را در نزدیکی کاخ «حمیدبن‌قحطبه» در سناباد دفن می‌کنند. به این ترتیب شاید بتوان این مقبره را نخستین بنایی که در دوره اسلامی ساخته شده است، نام برد. با این وجود، این بنا از معماری دوره ساسانی پیروی کرده و به صورت چهارطاقی ساخته شده است. یعنی ویژگی‌های آن بیانگر این است که این بنا نخستین چهارطاقی دوره اسلامی است و با بهره‌گیری از معماری دوره ساسانی ساخته شده است. این بنا به دلیل اینکه مقبره هارون بوده، به نام «هارونیه» نیز معروف بوده است.
لباف خانیکی بیان کرد: پس از گذشت 10 سال زمانی که امام رضا (ع) به شهادت می‌رسند، مأمون به دلیل آن که حرمت ایشان را نزد علویان بالا جلوه دهد، دستور می‌دهد امام رضا(ع) را در هارونیه و در بالای سر هارون دفن کنند. این بنا در دوره غزنویان نیز دچار تغییر و تحولاتی می‌شود و تاکنون هم‌چنان باقی مانده است. به طوری که اسکلت و چهارچوب اصلی روضه منوره حرم مطهر رضوی مربوط به شاکله اولیه هارونیه است و چهارطاقی اصلی در جای خود قرار دارد؛ اما بناهایی از خارج و همچنین تزئیناتی در داخل به آن اضافه می‌شود.
این باستان‌شناس و پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی خاطرنشان کرد: هارونیه به سبک معماری «رازی» ساخته شده است. در شیوه معماری رازی تنها از آجر(گل وخشت) برای تزئینات ساختمان و بنا استفاده می‌شود. ولی دوره‌های بعد و مخصوصاً پس از دوره ایلخانی شیوه معماری آذری در ایران رواج پیدا می‌کند. در این شیوه بناها در دو مرحله ساخته می‌شوند. مرحله اول آن سفت‌کاری و مرحله دوم آن نازک‌کاری است. در مرحله سفت‌کاری، شالوده و اسکلت بنا ساخته می‌شود و در مرحله نازک‌کاری آن تزئینات معماری به بدنه اصلی بنا اضافه می‌شود. به این ترتیب در اواخر دوره ایلخانی و اوایل دوره تیموری تزئینات حرم مطهر به این سبک و روش به شاکله اصلی بنا اضافه شده است.
وی اضافه کرد: در این زمان گوهرشاد خانم که همسر شاهرخ تیموری است؛ در صدد ساخت مسجدی کنار حرم مطهر برمی‌آید. این مسجد از طریق دو رواق «دارالسعادة» و «دارالحفاظ» به داخل حرم متصل بوده است. در همین دوره گنبد حرم امام رضا(ع) برای اولین‌بار با کاشی‌های سبزرنگ و همچنین بدنه حرم با کاشی و به خصوص کاشی‌های معرق تزئین و آراسته شده است. این اقدامات در دوره تیموریان و به طور خاص در زمان شاهرخ تیموری صورت گرفته است.
نگاهی به برخی نقوش نمادین به کار رفته در معماری حرم مطهر رضوی
لباف خانیکی در بخش دیگری از سخنان خود در خصوص نقوش هنری و نمادین به کار رفته در معماری حرم رضوی تشریح کرد: به دلیل این که نقوش گیاهی سطح بیشتری را پوشش داده و اشغال می‌کنند؛ نقش‌های به کار رفته در معماری حرم مطهر امام رضا(ع)، عمدتاً گیاه هستند؛ اما نقش‌های نمادین دیگری مانند اژدها، شیر، گاو، فرشته، میوه و گیاه، پرندگان و حیوانات نیز در معماری این بنا به کار رفته است که تعداد زیادی از آنها سابقه اسطوره‌ای نیز دارند.
این باستان‌شناس و پژوهشگر حوزه میراث فرهنگی تصریح کرد: عمده نقش‌های گیاهی موجود در حرم مطهر رضوی اسلیمی هستند که این نقوش نیز مانند نقوش اژدها، سیمرغ، غول و دیو که در دنیای واقعی وجود ندارند و تنها تجسم و نامی از آنها موجود است؛ اسطوره‌ای هستند؛ زیرا در طبیعت گیاهانی همانند این گیاهان دیده نمی‌شود. این نقش‌های اسلیمی با وجود اینکه نقش‌هایی گیاهی هستند، گاهی به شکل خرطوم فیل و یا دهان اژدها در آمده و سطوح را پوشش می‌دهند.
وی عنوان کرد: معماران ایرانی برای کامل، پایدار و مفید ساختن بنا از خداوند تقلید می‌کنند؛ همچنین آنها سعی دارند بنایی را که می‌سازند تجلی کوچکی از بهشت باشد. همان‌طور که در توصیف بهشت، گل و ریحان، نهرهای آب و گیاهان وجود دارد، تلاش می‌کنند تزئینات معماری این بناها را با نقوش اسلیمی کامل کنند؛ به همین دلیل در معماری بیشتر بناهای مذهبی و به خصوص حرم مطهر رضوی این نقوش به کار رفته است.
لباف خانیکی افزود: خورشید، نماد روشنایی، گرما، نور، مهر و مظهر ایرانیان قدیم است. شیر نیز نماد زمینی ویژگی‌های بیان شده در خصوص خورشید است. در صحن انقلاب اسلامی صحنه‌ای از نبرد شیر و گاو وجود دارد که این نقش در تخت جمشید نیز به کرات دیده می‌شود. این نقش در واقع لحظه حلول سال نو است؛ به طوری که برتری نور بر تاریکی و گرما بر سرما را بیان می‌کند. شیر نماد خورشید و تابستان و گاو نماد تاریکی و زمستان است، به این ترتیب این صحنه تفوق شیر بر گاو را نشان می‌دهد که بیانگر آمدن تابستان و مقدمه آن یعنی بهار است.
این پژوهشگر و باستان‌شناس درباره مفهوم نمادین اژدها در ایران اظهار کرد: به طور کلی اژدها در ایران، مفهوم نمادین دوگانه مثبت و منفی دارد. به این دلیل که اژدها در زمینه‌های مختلف رفتار و کردار خاصی داشته است. به عنوان مثال در اسطوره‌های کهن، خلقت جهان به دست اژدها صورت گرفته، به طوری که اژدها همه کرات را خلق کرده است. جنبه منفی آن این گونه بیان می‌شود که در مقابل خدای باران مقاومت کرده و با بلعیدن ابرهای باران‌زا، از بارش باران جلوگیری می‌کرده است. اما در قرن پنجم هجری که سلجوقیان از سمت ترکستان چین و از طریق مرزهای چین وارد ایران شدند، نماد اژدها که در فرهنگ چین بسیار مهم بوده و به عنوان مادر چین تلقی می‌شده است؛ تغییر کرده و تنها جنبه مثبت آن در ایران مورد توجه قرار گرفته و رفته رفته به عنوان ارزش درآمده است.
وی بیان کرد: در حرم مطهر بیش از 100 نقش اژدها وجود دارد که جنبه مثبت آنها مد نظر است و یکی از این جنبه‌های مثبت، محافظت از گنج‌ها است. سیمرغ نیز نشانه حکمت و آگاهی است و چندین نقش سیمرغ بر دیوارهای حرم رضوی نگاشته شده است. به طور کلی نقش‌های بسیاری در معماری حرم مطهر امام رضا (ع) به کار گرفته شده که بنده این نقوش را در چند مقاله نوشته‌ام و این مقالات در مجله «آستانه هنر» منتشر شده و برای دسترسی علاقه‌مندان موجود است.
لباف خانیکی بیان کرد: من فکر می‌کنم متولیان حرم باید در شناخت، شناسایی و معرفی آثار موجود در حرم تلاش و همت کنند. زیرا این آثار گویای هویت ما در گذشته و حال هستند. همچنین معماران و هنرمندان مجموعه حرم مطهر رضوی باید نسبت به هنر ایرانی اسلامی وفادار باشند و کارها و آثاری بدون سبقه و شناسنامه تولید نکنند. اما متأسفانه تولید و نگارش چنین آثار و نقوشی مخصوصاً در سال‌های اخیر اتفاق افتاده است که نباید این‌گونه باشد.
انتهای پیام
منبع: ایسنا
کلیدواژه: حرم مطهر رضوي میلاد امام رضا ع معماري معماری اسلامی سبک معماری ایرانی اسلامی معماری حرم مطهر حرم مطهر رضوی باستان شناس کار رفته امام رضا
درخواست حذف خبر:
«خبربان» یک خبرخوان هوشمند و خودکار است و این خبر را به‌طور اتوماتیک از وبسایت www.isna.ir دریافت کرده‌است، لذا منبع این خبر، وبسایت «ایسنا» بوده و سایت «خبربان» مسئولیتی در قبال محتوای آن ندارد. چنانچه درخواست حذف این خبر را دارید، کد ۲۸۵۰۰۶۸۶ را به همراه موضوع به شماره ۱۰۰۰۱۵۷۰ پیامک فرمایید. لطفاً در صورتی‌که در مورد این خبر، نظر یا سئوالی دارید، با منبع خبر (اینجا) ارتباط برقرار نمایید.
با استناد به ماده ۷۴ قانون تجارت الکترونیک مصوب ۱۳۸۲/۱۰/۱۷ مجلس شورای اسلامی و با عنایت به اینکه سایت «خبربان» مصداق بستر مبادلات الکترونیکی متنی، صوتی و تصویر است، مسئولیت نقض حقوق تصریح شده مولفان در قانون فوق از قبیل تکثیر، اجرا و توزیع و یا هر گونه محتوی خلاف قوانین کشور ایران بر عهده منبع خبر و کاربران است.
خبر بعدی:
هر صبح و شام در آستانه مقدسه رضوی قرآن تلاوت نمایند / نگاهی به شواهد تاریخی درباره پیشینه قرائت قرآن در حرم مطهر امام رضا(ع)
پنجشنبه گذشته به رسم دیرینه، جلسات سنتی قرآن کریم در یکی از شبستان‌های مسجد گوهرشاد در قالب برنامه دارالحفاظ آغاز شد. در این جلسه که ساعت 4 صبح پنجشنبه 6اردیبهشت در مسجد گوهرشاد برگزار شد استاد سیدمرتضی سادات فاطمی به عنوان پیشکسوت و صدرالحفاظ آستان قدس رضوی دعوت شد تا استاد این جلسه سنتی قرآنی در حرم مطهر رضوی باشد. قرار زیبایی که بناست با حضور سایر اساتید پیشکسوت تکرار شود. به این بهانه مروری بر پیشینه برنامه‌های قرآنی حرم مطهر رضوی داریم.
قرائت قرآن در جوار بارگاه علی بن موسی‌الرضا(ع) سنتی به قدمت این صحن و سراست. نشان آن، قدیمی‌ترین قرآن وقفی این آستان است. سنتی که طی قرن‌ها به مرور شکل گرفت و به شکل مراسمی آیینی قد کشید. نشان به این نشان که در دوره صفوی حفاظ حرم مطهر دارای جایگاه ویژه‌ای بودند و واقفان برای پایداری سنت تلاوت در حرم علی بن موسی الرضا(ع) وقف‌های متعدد داشتند. یکی از این وقف‌ها مربوط به خواجه علاءالدین حاجی در عهد شاه طهماسب اول صفوی است که به تاریخ 993 قمری وقف و بخشی از درآمد آن صرف تأمین هزینه تلاوت قرآن در حرم مطهر شده تا حفاظ هر صبح و شام در روضه متبرکه، قرآن تلاوت کنند. سنتی دیرین که تا امروز ادامه دارد. کافی است سحرگاه به نیت زیارت به حرم مطهر رفته و پس از عرض ارادت، سری به مسجد گوهرشاد بزنید تا قاریان را نشسته به احترام ببینید و نوای ملکوتی قرآن را بشنوید که بر بال‌های ملائک تا آسمان می‌رود.
سنتی که از آغاز بود
قرائت قرآن در اماکن مقدس توصیه پسندیده‌ای است که در مزارات سرزمین‌های اسلامی از آغاز اسلام برقرار بوده است. با شکل‌گیری مشهدالرضا(ع) در قرن سوم هجری و حضور زائران بر گرد مرقد مطهر علی بن موسی‌الرضا(ع) قرائت قرآن نیز رایج بوده است. به نوشته مؤلف عیون اخبارالرضا(ع)، در قرن چهارم هجری زائران در کنار مرقد امام رضا(ع) قرآن تلاوت می‌کردند. ابن‌بابویه با واسطه از ابوعلی محمد بن معاذ و به نقل از ابوعمر و محمد بن عبدالله حاکم نوغان می‌نویسد: «مسافری از ری که نامه‌ای از بعضی سلاطین حمیر برای نصربن احمد امیر بخارا داشت، به زیارت حرم آمده، شب را در حرم به سر برد و بعد از نماز شروع به خواندن قرآن کرد».
قرآن‌های موجود در موزه آستان قدس رضوی با قدمت هزارساله خود شاهدی دیگر بر این ماجرا هستند. قدیمی‌ترین قرآن وقفی به شماره 3004 که به خط کوفی بر پوست آهو نوشته شده، متعلق به ابوالقاسم علی بن ناصرالدوله ابی‌الحسن محمد بن ابراهیم سیمجور است که به سال 363 وقف شده است. به جز این، دو قرآن دیگر نیز یکی وقف سلطان محمود غزنوی به تاریخ 393 قمری و دیگری مربوط به ابوالبرکات که در رمضان 421 قمری وقف شده است. غیر از تاریخ، نکته دیگری که در وقف‌نامه این قرآن آمده و از نظر اثبات تلاوت قرآن در این آستان دارای اهمیت است، تصریح به عدم خروج قرآن از حرم است. گفته می‌شود با گسترش این صحن و سرا و رونق مشهدالرضا(ع) به موازات توجه به خدمات رفاهی برای زائران، در خصوص نیازهای عبادی و زیارتی آنها نیز اندیشه می‌شده است. اما در این مورد تا قرن نهم هجری سندی در دست نیست و نخستین و قدیمی‌ترین خبر در این خصوص متعلق به برگزاری آیین قرائت قرآن در حرم مطهر به گزارش فضل‌االله روزبهان خنجی است که در شرح سفر زیارتی محمد خان شیبانی به مشهد، در وصف مراسم قرائت قرآن حفاظ نوشته است: «...و اشارت علیه سانح شد که حفاظ در بیرون قبه قرائت قرآن نمایند و فرمودند مکروه است در پایین قبر قرآن خوانند و تأکید نمودند که «... باید بعد از این، حفاظ مرقد مقدس رضوی در بیرون قبه تلاوت نمایند؛ به رعایت ادب اقرب است». سپس مولانا حافظ جامی، غزلی ترکی در هشت بیت در منقبت امام رضا(ع) با رخصت همایونی قرائت کرد و آن گاه حدیثی قدسی به اسناد مسلسل، به روایت حضرت رضا(ع) قرائت و ترجمه شد و همگان فیض بردند».
با مرور این شرح به جزئیات مهمی در خصوص مراسم قرائت در حرم مطهر رضوی می‌رسیم. نخست اینکه مراسمی اینچنین دارای سابقه بوده و در پایین پای حضرت اجرا می‌شده و پس از این زمان به مکانی دیگری منتقل شده‌است. جز این می‌توان درباره تشریفات مراسم نتایجی گرفت، مانند اینکه در پایان تلاوت قرآن، برنامه‌های دیگری مانند سخنرانی و شعرسرایی برقرار بوده و همچنین شرح احادیث انجام می‌شده است. اشعار و احادیثی که بعدها منشآت خواجه نصیر طوسی و مدایح دوازده امام جای آن را گرفت.
دارالحفاظ، رواقی برای حفاظ حرم مطهر
دیگر خبری که از قرن نهم می‌تواند در خصوص سنت تلاوت قرآن در حرم مطهر رضوی ذکر کرد، وجود رواق دارالحفاظ در حرم مطهر است. رواقی که گفته می‌شود به دست گوهرشاد بیگم در اوایل قرن نهم هجری ساخته شده و نامش را از حفاظ قرآن کریم حرم مطهر دارد. گفته می‌شود وجود این رواق و نامش نشان‌دهنده این است که مراسمی اینچنینی در عهد تیموریان و حتی در قرن هشتم نیز مرسوم بوده و به همین دلیل مکانی ویژه برای آن ساخته و تدارک دیده‌اند. دیگر شاهد و سند ماجرا نشان مصدری حافظ مسجد جامع گوهرشاد است که سلطان حسین میرزای بایقرا به نام خواجه حافظ حسینعلی (که از حافظان و قاریان بزرگ آن دوره خوراسان بوده) صادر کرده است و به موجب این حکم، او ریاست حفاظ بیت‌المغفره و مسجد جامع گوهرشاد را عهده‌دار شده است. برای فهم بیشتر از این سنت باید در تاریخ جلوتر بیاییم تا به عهد صفوی برسیم. در این دوره به خاطر وقف‌نامه‌هایی که عواید آن به این مراسم اختصاص یافته و همچنین اسنادی که درزمینه مواجب حفاظ و شرح هزینه برگزاری مراسم وجود دارد می‌توان به اصطلاحات مربوط به این مراسم رسید. اصطلاحاتی مانند صدرالحفاظ، حافظ، سلطان القراء و صدر القراء که به جایگاه و اهمیت حافظان قرآن و این مراسم در عهد صفوی اشاره دارد. گفته می‌شود حفاظ در عهد صفوی زیر نظر خادم‌باشی و همچنین سرکشیک که متولی این مراسم بود، خدمت می‌کردند. براساس این وقف‌نامه‌ها حفاظ در دو دسته «حفاظ بالاسرمبارک» و «حفاظ حرم مطهر» زیر نظر مسئولان به تلاوت قرآن و ادعیه می‌پرداختند. شرح این وقف‌نامه‌ها مفصل است و در مجالی دیگر به آن خواهیم پرداخت.
آزاده خلیلی
علت فوت پزشک متخصص در استان فارس در دست بررسی است